धागे-दोरे

एप्रिल ते जून महिन्या अखेरपर्यंत आंब्याचा (मँगो) सिझन असतो. विशेषतः महाराष्ट्रात घरा-घरात याकाळात आमरसाची मेजवानी झोडण्यासाठी पाहुण्यांची वर्दळ असते. गेल्या दोन वर्षांपासून कोरोना महामारीच्या फैलावामुळे पाहुण्यांची वर्दळ नसली तरी कुटुंबासह आमरसाची लज्जत चाखण्यासाठी खवैय्ये सरसावले आहेत. सध्याच्या काळात एकमेकांच्या घरी येणे-जाणे बंद असले तरी व्हॉट्सअप-फेसबुक, इंस्टाग्रामच्या माध्यमातून घरी बनवलेल्या आमरसाचे फोटो टाकून एकमेकांना आग्रहाची आमंत्रणे दिली जात आहेत.

फळांचा राजा आंबा हे तर भारतीयांचे राष्ट्रीय फळ आहे. याबरोबरच पाकिस्तान, बांगलादेश, फिलिपाईन्स या देशातून देखील आंबा मोठ्याप्रमाणात पिकतो. तसं बघायला गेलं तर आंब्याच्या जवळपास तेराशे जाती आहेत. पण आपल्याला जास्तीत जास्त वीस ते पंचवीस जातीच माहिती असतात. त्यातही हापूस, पायरी, बदाम, तोतापुरी, नीलम, लंगडा, मलगोवा, केशर या जातीचे आंबे बाजारात विक्रीला आलेले दिसतात. कोकणात तर आंब्याचा सिझन म्हणजे अर्थकारणाला उभारी देणारा फळविक्रीचा हंगाम असतो. कोकणी माणूस भलेही वर्षभर आर्थिक तंगीमुळे पाय दुमडून घरातच बसेल. पण गणपती उत्सव आणि आंब्याचा सिझन आला की त्याच्या उत्साहाला उधाण येते.

आंबा म्हंटल की ‘हापूस’ एव्हढंच आपल्या डोक्यात येतं. हा मार्केटिंगचा प्रपोगंडा म्हणा हवं तर… ‘एक्स्पोर्ट’ होणारा म्हणून बाजारात बोलबाला झाल्यानेच ‘हापूस’चा तोरा आहे. पण गावाकडं शेताच्या बांधावर पिकणारा गावठी ‘गोटी’ आंबा देखील तेव्हढाच रसाळ आणि गोड असतो. अर्थात जेवताना वाट्या-वाट्या आमरस प्यायचा आग्रह झाला तरच कोणत्याही आंब्याचा रस गोड लागतो हे देखील तितकेच खरे आहे. आंब्याच्या सिझनमध्येच शाळांना उन्हाळी सुट्ट्या लागत असल्याने मामाच्या गावाला (आजोळी) जायची ओढ खरं म्हणजे मनमुराद आंबा खायला मिळेल या आशेनेच असावी. अलीकडे धकाधकीच्या काळात मामा देखील नोकरीच्या निमित्ताने गाव सोडून शहराकडे आलाय, त्यामुळे आत्ताची पिढी आजोळाला जाणे विसरूनच गेली आहे. आतातर काय…कोरोनाचं निमित्त झालंय.

बाजारात आंबा खरेदीला गेल्यावर विक्रेत्याला ‘भैय्या देनेका भाव बोलो’ असं म्हणत भावाची ‘घासाघीस’ करीत आंबे खरेदी केले नाहीत तर आंबा ‘गोड’ निघत नाही अशी अंधश्रद्धा समस्त महिलावर्गात आढळते. याबरोबरच आपल्या नवऱ्याला यातील काहीएक कळत नाही. विक्रेता त्याला फसवून ‘आंबट’ आंबे गळ्यात मारतो यावर त्यांचा ठाम विश्वास असतो. हे सांगायचं कारण याच काळात सोसायटीतून, अपार्टमेंटमधून, कॉलनीतून महिला एकमेकींना फोन, व्हॉट्सअपच्या माध्यमातून याच विषयावर हितगुज साधत असतात. आंब्याचं कौतुक नसणारा मराठी माणूस सापडणं केवळ अशक्यच. खाण्यातल्या अनेक पदार्थांबाबत आवड-निवड असू शकते पण आंबा खाणे हा मराठी माणसाचा खाद्यधर्मच आहे. येताय ना मग आंबा खायला…….!

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

कोविड 19 बाबतची माहिती आता लहान मुलांना देखील तोंडपाठ झालेली आहे. गेल्या चौदा महिन्यांपासून सगळे जगच हा जीवघेणा अनुभव घेत आहे. कोविडला आपल्या शरीरात प्रवेश करू द्यायचा नाही हाच चांगला उपाय आहे अन अवघड ‘टास्क’ देखील आहे. अवघड यासाठीच म्हणायचं कारण गेल्या चौदा महिन्यांपासून एव्हढी मनुष्यहानी, उपासमार, आर्थिक हानी, मानसिक खच्चीकरण, तणाव आणि दडपणाच्या अनंत यातना सोसाव्या लागल्या. एव्हढं होवूनही आमच्यात आजही काहीच फरक पडलाय असं जाणवतच नाही. तोंडावर मास्क लावणे, सुरक्षित अंतर ठेवणे आणि स्वच्छता पाळणे या तीन प्राथमिक पण महत्वाच्या नियमांचे पालन देखील आम्ही करणार नसू तर अजून कोणत्या नव्या ‘जादू’ची वाट पहात आहोत.

ज्या देशातील जनता आडमुठी, अशिक्षित आणि सनातनी विचारांना घट्ट चिटकून राहते त्या देशाची प्रगती होत नाही हे आजवरच्या इतिहासातून आपण शिकलोय. ही तर महामारी आहे. यातून बचाव करण्यासाठी आपल्याला सहजतेने पाळता येणारे नियम अंगीकारण्यासाठी सक्ती का करावी लागत आहे. मुळात याकरिता सातत्याने ‘लॉक डाऊन’चा आधार घ्यावा लागतो हे सरकारचे नाही तर नागरिकांचे अपयश आहे. १३० कोटी लोकसंख्येच्या देशात कोणत्याही सरकारला अंमलबजावणी करताना अनेक अडथळे येणार, परिणाम दिसण्यासाठी कालावधी लागणार….हे अपेक्षितच आहे. मात्र काहीच होत नसल्याच्या समाजातून आपण सरकार आणि प्रशासकीय यंत्रणेवर आपला राग व्यक्त करतो. भारतासारख्या लोकशाहीवादी देशात लोकांना हीच मुभा असते. कारण राज्यात एका राजकीय पक्षाचे सरकार तर केंद्रात दुसऱ्या राजकीय पक्षाचे सरकार आपणच निवडून देत असतो. त्यामुळे त्यांच्यात वैचारिक मतांतरे आणि श्रेय लाटण्याचा स्पर्धेचे राजकारण आपसूकच सुरू असते. त्या-त्या राजकीय पक्षांचे पाठीराखे म्हणून आपण या राजकारणात स्वतःला झोकून देतो. समाजाशी संबंधित कोणतीही सामूहिक कृती करताना हाच अनुभव येतो. कदाचित लोकशाहीवादी असण्याची ही जबर किंमत आपण मोजीत असू.

आता देखील हेच सुरू आहे. कोविडच्या पहिल्या लाटेत अनभिज्ञते मुळे आणि औषध किंवा लस उपलब्ध नसल्यामुळे आपण खूप मोठे नुकसान सहन केले. मधल्या काळात लस निर्मितीमध्ये आपण आघाडी घेतली. सगळ्या जगाने कोविशील्ड आणि कोव्हाक्सीन लसीला प्राधान्य दिले. इथपर्यंत आपण विकसनशील मार्गावरच चालत असल्याचे जगाला दाखविले. मग लसीकरणाच्या मोहिमेदरम्यानच आपण अतिमागास राष्ट्रात उद्भवणाऱ्या परिस्थितीला सामोरे का जातोय ? एकतर कोविडची दुसरी आणि त्यानंतरही तिसरी लाट येणार याबरोबरच त्याच्या होणाऱ्या परिणामाची माहिती सरकार आणि आरोग्य यंत्रणेला देखील आहे. त्यांनी देखील ही माहिती दडवून ठेवली नाही. वेळोवेळी जनहितार्थ ही माहिती वेगवेगळ्या माध्यमातून सरकारने जनतेपर्यंत पोहोचविली आहे. मात्र जनतेला आपल्या कोणत्याच सवयी न बदलता कोविडला हरविणारी ‘जादू’ सरकारकडून अपेक्षित आहे.

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

• 

• 

• 

• लॉक डाऊनच्या काळात अंतर्वस्त्र विक्रीची दुकाने अत्यावश्यक सेवांतर्गत समाविष्ट व्हावीत म्हणून ‘टिक टॉक’च्या माध्यमातून फ्रान्समध्ये छोट्या विक्रेत्यांनी सुरू केलेले ‘ऍक्शन क्यूलोटी’ जगभर चर्चेत आले.
• सोशल मीडियाचा योग्य वापर कसा करावा याचे उत्तम उदाहरण म्हणून त्याकडे पाहिले गेले.
• या आंदोलनाला समर्थन देणाऱ्या नागरिकांनी थेट पंतप्रधान जीन कॅस्टक यांच्या कार्यालयात कुरियरने ‘क्युलेटस’ (अंतर्वस्त्र) पाठवून आपला निषेध नोंदवला.
• लॉक डाऊनच्या काळात भारतातही अत्यावश्यक सेवा सुविधांच्या शासकीय यादीबद्दल वादप्रवाद आहेत. मात्र संकुचित वृत्तीचे भारतीय या आंदोलनाकडे कसे बघत असतील..?

तुल्यबळ असलेल्यांबरोबरच तुलना करावी असं म्हणतात. त्यानुसारच भारतीयांना छोट्या मोठ्या गोष्टीतही फ्रान्सबरोबर तुलना केलेली आवडते. विशेषतः राजकीय पक्षांकडून अशाप्रकारची तुलना होत असल्याचे आपल्याला नेहमी पहायला मिळते. त्यामुळे फ्रान्सवासीय आपल्यापेक्षाही खूप श्रीमंत, शिक्षित आणि प्रगत असल्याचा साक्षात्कार आपल्याला नेहमीच करून दिला जात असतो. कोरोना महामारीने संपूर्ण जगालाच ‘जागेवर’ आणलंय हेच दिसून येतंय. प्रतिबंधात्मक उपाययोजना म्हणून सर्वच देशांनी लॉक डाऊनची उपाययोजना अंमलात आणली. प्रत्येक देशातील जनसमूहाची जीवनपद्धती, सभ्यता आणि आचारविचार पाहूनच त्या-त्या देशांनी अत्यावश्यक सेवा-सुविधांच्या यादीत गरजेच्या आवश्यक गोष्टींचा समावेश केला. मात्र लॉक डाऊनच्या काळात प्रत्येक देशात नागरिकांनी आपआपल्या शासकांच्या विरोधात ओरडही केलीच. त्यातून काही अफलातून मागण्यांचे किस्सेही समोर आले.

हे ‘ऍक्शन क्यूलोटी’ आहे तरी काय ? तर फ्रान्सवासीयांना स्वच्छतेच्या सवयीमुळे दरमहिन्याला आपली अंतर्वस्त्रे बदलण्याची अत्यावश्यकता वाटते. मात्र फ्रान्स सरकारने लॉक डाऊनच्या काळात अत्यावश्यक सेवा-सुविधांच्या यादीतून आपल्या भाषेत सांगायचे तर ‘होजिअरी’ विक्रेत्यांना वगळले. मात्र ऑनलाईन विक्रीव्यवस्था आणि मॉल मधून ही अंतर्वस्त्रे विकली जावू लागली. त्यामुळे होजिअरी विक्री करणाऱ्या छोट्या विक्रेत्यांमध्ये असंतोष पसरला. त्यांनी अगोदर याला टिक टॉक वर वाचा फोडली. मग ट्विटरवर ट्रेण्ड सुरू झाला. त्यातूनच पंतप्रधान जीन कॅस्टक यांना कुरिअरद्वारे ‘लेडीज वेअर’ पाठवायला सुरुवात झाली. फ्रान्स वासीयांची निषेध नोंदविण्याची देखील अफलातून पद्धत दिसून येते. आता हीच स्थिती भारतात देखील आहे. फ्रान्स सारखाच भारत देश देखील सुदृढ लोकशाही असलेला देश आहे. इथेही लोकांना अमर्याद असे अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य बहाल केलेले आहे. फरक फक्त ‘अत्यावशकतेचा’ आहे. त्यांच्याकडे महिन्याला अंतर्वस्त्र बदलतात. आपल्याकडे……टिरीवर अंतर्वस्त्राच्या झिरमाळ्या झाल्या तरी आपण उंची बाह्यवस्त्रे घालून मिरवतो. पण दारूची दुकाने अत्यावश्यक सेवेत असावीत म्हणून ओरड करतो.

आपल्याकडे कोरोनाच्या पहिल्या लाटेच्या वेळीच दारू आणि व्यसनाच्या सर्व वस्तूंना लॉक डाऊनच्या नियमातून वगळा म्हणून ‘अ’ वर्गाच्या विचारवंतांकडून मुक्ताफळे उधळली गेली होती. नशीब पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या कार्यालयात दारूच्या बाटल्या कुरिअरद्वारे पाठविल्या गेल्या नाहीत. पण शेवटी अप्रत्यक्षपणे सरकारला या मागणी पुढे हात टेकावे लागलेच. जनक्षोभापुढे सत्ताधाऱ्यांना लोटांगण घालावेच लागते. मग फ्रान्स असो की भारत…आता भारतात कोणतेही आंदोलन न करता लॉक डाऊनमध्येही दारू मुबलक प्रमाणात मिळते. अर्थात सरकारच्या या अश्या धोरणांमुळे कोरोनाचा फैलाव किती वेगाने झाला याची लोकशाही प्रणाली स्वीकारलेल्या सर्वच देशांना जबर किंमत मोजावी लागत आहे.

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

• देश कोणताही असो त्या देशाची प्रगती ही तिथे वर्चस्व अर्थात सत्ता कोण करतंय ? यावरच अवलंबून असते.
• सत्ता प्रस्थापित करण्याचे जसे अनेक प्रकार आहेत तसेच सत्तेचे देखील.
• स्वातंत्र्याचा विचार मांडणारा व्यक्ती अथवा समूह सत्ताधीशाच्या रूपात समोर असतो.
• मात्र याच स्वातंत्र्याच्या विचारधारेला आपल्या ताकदीच्या जोरावर सत्तेमध्ये परावर्तित करणारी एक छुपी यंत्रणा असते. सत्तेचा खरा उपभोग हीच यंत्रणा घेत असते.
• अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या बळावर सत्ता गाजवू पाहणाऱ्या राजकीय पक्ष आणि माध्यमांचा संघर्ष प्रत्येक देशात पहायला मिळतो.
• सध्याच्या काळात प्रसार माध्यमांना देखील मागे टाकत पुढे आलेल्या समाजमाध्यमामुळे राजकीय पक्षांना देखील काही वेळा नमते घ्यावे लागत आहे. जनक्षोभ निर्माण करण्याची ताकद असणारी समाजमाध्यमे यामुळेच शिरजोर ठरत आहेत.

गुलामगिरीच्या बंधनातून देशस्वातंत्र्याची लढाई लढणाऱ्या सर्वसामान्य जनतेचे शस्त्र म्हणूनच प्रसार माध्यमांचा जन्म झाला. अनेक देशात जुलमी राजवट उलथवून सत्तांतरे घडवीत लोकनियुक्त सत्ता प्रस्थापित करण्यात महत्वाची भूमिका बजावणाऱ्या वृत्तपत्र माध्यमाचा आजही बोलबाला असला तरी एकविसाव्या शतकातील जगाचा त्राता म्हणून सर्वसामान्यांच्या मेंदूचा ताबा घेतलेल्या समाजमाध्यमांच्या प्रमाणाबाहेरील हस्तक्षेपामुळे प्रत्येक देशातील राजव्यवस्था चालविणाऱ्या यंत्रणा, राजकीय विचारधारेचे पक्ष, संघटना हतबल झाल्या आहेत. विचार व्यक्त करण्याच्या स्वातंत्र्याच्या नावावर वाढलेला उच्छाद हा अराजकतेकडे नेणारा ठरत आहे.

भारतासारख्या लोकशाहीप्रधान देशात तर गेल्या काही वर्षांपासून समाजमाध्यमांचा अतिरेक होताना दिसत आहे. सर्वच विकसनशील देशांमध्ये कमीअधिक प्रमाणात हा उच्छाद दिसतो. मुक्तपणे अभिव्यक्तीच्या प्रदर्शनाला स्थान देणारे व्यासपीठ असा चेहरा देत समाजमाध्यमांना लोकाभिमुख करणाऱ्या बहुराष्ट्रीय कंपन्यांनी याकडे केवळ व्यवसाय म्हणूनच बघितले असले तरी सर्वसामान्य माणूस याकडे अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचे हत्यार म्हणून पहात आहे. माहिती, ज्ञान आणि मनोरंजनाच्या त्रिसूत्रीवर उभारलेले हे समाजमाध्यम नावाचे ‘साधन’ लोकांचे ‘हत्यार’ केंव्हा बनले हेच कळून आले नाही. विशेषतः धर्म आणि राजकारण या विषयाची आवड असणाऱ्या भारतीयांनी या साधनाला आपल्या प्रतिकारासाठीचे हत्यार बनवल्याचेच दिसून येते.

अर्धशिक्षित आणि बेरोजगार पिढीच्या हातात हे ‘साधन’ आल्याने त्याचा नकारात्मक प्रतिक्रियावादी वापर मोठ्या प्रमाणात सुरू झाला. सुरुवातीपासूनच या वर्गाला समाजमाध्यमांच्या प्रवाहात आणण्याचे काम या देशातल्या राजकारणी आणि धर्मकारणी लोकांनी अट्टहासाने केले. त्याचाच परिणाम आता दिसून येत आहे. जो तो व्यक्त होण्याच्या या स्पर्धेत अतिरंजित, कपोलकल्पित विचारांना ‘हवा’ देताना दिसत आहे. राजकारणी लोक निवडणुकांची प्रचार यंत्रणा देखील समाजमाध्यमांवर विसंबून राबवितात हेच दुर्दैव आहे. बरं या समाजमाध्यमांवर जे काही रोज ओकल्या जात असते त्याची विश्वासहर्ता किती ? याचे उत्तर कुणीही ठामपणे देवू शकत नाही. आपोआपच एकसारखा अपप्रचाराचा भडिमार करीत व्यक्तीचे चारित्र्यहनन करण्यापासून सुरू होणारा हा खेळ समूहाच्या जात-धर्म आणि त्यांच्या वर्चस्वापर्यंत जावून पोहोचतो. हा खेळ रोज सेकंदागणिक खेळला जातो. सुरुवातीला स्वतःच्या हातचे खेळणे बनविण्याच्या नादात असलेले राजकारणी आता या समाजमाध्यमांच्या हातचे खेळणे बनले आहेत. म्हणूनच सत्तेविरोधात मत व्यक्त करण्यासाठीच जणू समाजमाध्यमांचे हत्यार हातात आल्याची भावना बळावत चालली आहे.

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

• दिवसभर उकाड्याने हैराण झाल्यानंतर संध्याकाळी अचानक आभाळ गच्च भरून येते.
• ढगांचा गडगडाट आणि विजांच्या कडकडाटात मुसळधार पावसाच्या हजेरीने खूप शांत-शीतल वाटायला लागते.
• आपला देश कृषिप्रधान आहे. त्यामुळे पावसाचे नेहमीच जल्लोषात स्वागत केले जाते. मात्र या अवकाळी किंवा मान्सूनपूर्व पावसाचे स्वागत शेतकऱ्यांकडून होत नाही.
• अवकाळी पाऊस हा शेतकऱ्यांसाठी नेहमीच नुकसानीचा ठरतो. नाही म्हणायला लेखक, कवी, साहित्यिक आणि डॉक्टर मंडळींना या अवकाळीची देखील प्रतीक्षा असते, अगदीच खरं नाही पण चेष्टेने असं म्हंटल्या जातं.
• गेल्या वर्षापासून अवकाळी पावसासोबत ‘कोरोना’ फैलावण्याची एक अनामिक भीती सतावत असते. रोगराईला घेवून येणाऱ्या या अवकाळी पावसासोबत कोणत्या रूपात कोरोना आपल्या शरीरात प्रवेश करेल याचीच जास्त धास्ती गेल्या वर्षापासून सतावतेय.

शेतात जोमाने येऊ पाहणाऱ्या पिकांची नासधूस करीत शेतकऱ्याला भिकेला लावणारा हा अवकाळी पाऊस ग्रामीण भागात भलेही नकोसा वाटत असला तरी शहरी भागात मात्र रस्ते आणि परिसर स्वच्छ धुवून काढणारा हा पाऊस शहरवासीयांना स्वप्नवत वाटतो. अर्थात सखल भागात पाणी साचल्याने, गटारे तुंबल्याने रोगराई पसरण्याची भीती वाढते. पण आरोग्याच्या उद्भवणाऱ्या समस्या म्हणजे वैद्यकीय क्षेत्राचा ‘सिझन’ समजला जातो. त्यामुळे वैद्यकीय सेवेकडे ‘धंदा’ म्हणून पाहणारे डॉक्टर अगदी बाह्या सारून रुग्णांची वाट पहात बसलेले असतात.

सध्या भारतात कोरोनाची दुसरी लाट उसळली आहे. अगदी वाड्या वस्त्यांपासून महानगरापर्यंत कोरोना पसरत चालला आहे. शासकीय रुग्णालयांसह सर्वच खासगी हॉस्पिटल कोरोना बाधित रुग्णांनी ओसंडून वाहत आहेत. त्यात रेमडीसेव्हरचा तुटवडा, ऑक्सिजनचा तुटवडा तर केवळ बेड उपलब्ध होत नसल्याने हॉस्पिटलच्या पायरीवरच रुग्ण आपला जीव सोडण्याच्या हृदयद्रावक घटना रोज कुठे ना कुठे घडत आहेत. अश्या भयावह वातावरणातही शासनाची आरोग्य यंत्रणा जीवावर उदार होवून एक एक जीव वाचविण्याची प्रयत्नांची पराकाष्ठा करीत आहे. कोविशील्ड आणि कोव्हक्सीन च्या लसीकरणाची मोहीम आता तिसऱ्या टप्प्यात आली आहे. या तिसऱ्या टप्प्यात अठरा वर्षावरील वयोगटातील नागरिकांना या लसीचा लाभ मिळणार आहे. उपलब्ध लसीचा साठा आणि पुरवठ्यावर ही मोहीम किती काळ चालेल हे ठरणार आहे. मात्र या देशातील प्रत्येक नागरिक ‘लसधारक’ होईल हेच या मोहिमेचे अंतिम लक्ष्य आहे.

हळूहळू सकारात्मक बदल दिसू लागले तरी हे अवकाळी गडद मळभ पुन्हा पुन्हा नकारात्मकता वाढवते. त्यापासून आम्हाला वाचव महाराजा….सगळ्या प्रकारच्या जीवजंतू पासून येणारी ‘इडापिडा’ गावाच्या वेशी बाहेरच ठेव रे महाराजा…..घर उजाडू देवू नकोस रे महाराजा….भरल्या घरातील अन्नपूर्णा अन तिच्या भरल्या कपाळावरचं कुंकू हिरावून जावू देवू नकोस रे महाराजा…..आणखी काय पण मागणं नाही, माणसांनी भरलेलं घर आणि गाव दोन्ही सुखरूप ठेव रे महाराजा…..

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

• 

• 

• 

महाराष्ट्रातील प्राचीन भुईकोट दुर्ग प्रकारात मोडणारा सोलापूरचा किल्ला हा भारतातील अनेक राजवटी पाहिलेला मूक साक्षीदार आहे. आनंदनाम संवत्सरे भाद्रपद मास, अष्टमी,वार बुधवार शके १२३५ म्हणजेच इ.स. १३१३ या दिवशी सोलापूरचा हा भुईकोट किल्ला बांधावयास आरंभ झाल्याचा उल्लेख मिळतो. म्हणजेच ७०७ वर्षांपूर्वी हा किल्ला बांधला गेला आहे. बहामनी राज्याच्या विभाजनानंतर हा किल्ला विजापूरच्या आदिलशहाकडे काही दिवस तर अहमदनगरच्या निजामशहा कडे काही काळ होता. तर दिल्लीच्या अकबर बादशहाच्या काळात हा किल्ला मोगलांच्या ताब्यात होता. पुढे दक्षिणेत मराठ्यांचा बंदोबस्त करायला आलेल्या औरंगजेबाने १६८५ पासून त्याच्या मृत्यूपर्यंत हा किल्ला ताब्यात ठेवला होता. पुढे पेशवाईचा अंमल सुरू झाल्यानंतर १७५० पासून ते मराठेशाहीचा अस्त होईपर्यंत म्हणजेच १८१८ पर्यंत हा किल्ला पेशव्यांच्या ताब्यात होता. २० फेब्रुवारी १८१८ मध्ये आष्टीच्या लढाईत ब्रिटिशांनी पेशवाईचा शेवट केला. मराठेशाहीचा शेवटचा सेनापती बापू गोखले या लढाईत धारातीर्थी पडल्यानंतर दुसरा बाजीराव पेशवा लढाई सोडून पळाला आणि मराठेशाहीची शिकस्त झाली. तरीपण सोलापूरचा भुईकोट किल्ला ब्रिटिशांच्या ताब्यात आला नव्हता. जवळपास तीन महिन्यानंतर झालेल्या घनघोर लढाईत सोलापुरात किल्ल्याच्या भोवती रक्तामांसाचा चिखल झाल्यानंतर ब्रिटिशांना समझोता करून हा किल्ला ताब्यात घ्यावा लागला. जवळपास तीन आठवडे किल्ला झुंजवत ठेवणारा मराठेशाहीचा शेवटचा एकांडा शिलेदार म्हणून तोफखाना बहाद्दर गणपतराव पानसे याची इतिहासातून तशी उपेक्षाच झाली.

गणपतराव पानसे यांच्या घराण्याचे मूळ पुरुष भुतावा उर्फ भुतोपंत पानसे हे होते. त्यांचे मुळगाव सोलापूर जिल्ह्यातील पानगाव (ता.-बार्शी) हे होय. सध्या त्यांचे वंशज सोलापुरात रहात आहेत. माधवराव पेशव्यांपासून पानसे घराण्याची तलवार मराठेशाहीसाठी तळपल्याची इतिहासात नोंद आढळते. मात्र या पानसे घराण्याचा सविस्तर इतिहास तपशिलासह आढळून येत नाही. १९२९ च्या दरम्यान गंगाधरराव नारायणराव मुजुमदार यांनी पानसे कुलवृत्तांत प्रकाशित केल्याचे उल्लेख सापडतात. मात्र तपशीलवार माहिती मिळत नाही. त्यांच्या वारसांना देखील तपशील मिळत नाही. पराक्रमाची शर्थ करणाऱ्या शुरांचा इतिहासाच्या दुर्लक्षामुळे होणाऱ्या उपमर्दाचे हे एकमेव उदाहरण असावे.

आष्टीच्या लढाईनंतर जवळपास तीन महिन्यानंतर गणपतराव पानसे यांनी ब्रिटिशांशी केलेली ही लढाई म्हणजे पराक्रमी मराठी एकांड्या शिलेदाराची ही नुसतीच शौर्यगाथा नाही तर ब्रिटिश साम्राज्याविरुद्ध पुकारलेल्या बंडाची ती ‘पहिली ठिणगी’ समजली जाते. पारतंत्र्यात गेलेली भारतभूमी परकीयांच्या तावडीतून सोडवून घेण्यासाठी झालेल्या प्रदीर्घ संघर्षातील ही पहिली लढाई आहे. इथून पुढे १९४७ पर्यंत जे सशस्त्र उठाव, बंड, सत्याग्रह, अहिंसात्मक आंदोलने या भूमीत झाली त्यासर्वांचा आरंभ करणारी ब्रिटिशांच्या विरोधातील पहिली कारवाई गणपतराव पानसे यांनी केली. दि. ६ मे १८१८ रोजी या लढाईला प्रत्यक्ष तोंड फुटले. पानशांनी किल्ल्यावरून तसेच शहराच्या बाळीवेस आणि विजापूर वेस भागातून आपल्या तोफांचा भडिमार केला. दोन्हीकडून तोफा चालविल्या गेल्या. या धुमश्चक्रीत सैन्याबरोबरच नागरिकांची देखील आहुती पडली. ६ मे ते १५ मे १८१८ असे दहा दिवस सोलापूर गाव रणभूमी बनले होते. हजारोच्या संख्येने युद्धात कामी आलेल्यांचा प्रेताचा खच पडलेला होता. शहरालगतच्या बाळे, मंद्रुप, कुंभारी, आहेरवाडी गावापर्यंत धडाडणाऱ्या अग्नीच्या ज्वाळा बघून प्रत्यक्ष ब्रिटिशांना देखील मराठ्यांच्या चिवट शौर्याची धडकी भरली होती.

शौर्य गाजवून इंग्रजांना समझोता करायला भाग पाडणाऱ्या गणपतराव पानसे यांनी किल्ला इंग्रजांच्या ताब्यात देवून डोणज येथे स्थलांतर केले. या घनघोर युद्धाला जवळपास २०३ वर्षे झाली आहेत. आता तर सोलापूरकरांना देखील आपल्या पूर्वजांच्या शौर्याचा इतिहास माहीत नाही. कधीही लढाई न बघितलेला भुईकोट किल्ला म्हणून संभावना करणाऱ्या तथाकथित इतिहासाच्या अभ्यासकांना माहिती व्हावे आणि पुढच्या पिढीला आपण शूर मराठ्यांचे वंशज आहोत याचे आकलन व्हावे हीच श्रींच्या चरणी प्रार्थना..!

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

• 

• 

मोलाचे आयुष्य वेचूनिया जाय ! पूर्व पुण्ये होय लाभ याचा!! अनंत जन्मीचा शेवट पाहता ! नरदेह हाता आला तुझ्या !! कराल ते जोडी येईल कार्यासी! घ्यावे विठ्ठलासी सुखालागी !! करा हरिभक्त परलोकी ये कामा ! सोडविल यमा पासोनिया !! तुका म्हणे करा आयुष्याचे मोल ! नका वेचू बोल नामेवीण !!

भू वैकुंठ म्हणून पुराणापासुन ओळखल्या जाणाऱ्या पंढरपुराच्या विठुरायाच्या दर्शनासाठी वर्षातून चैत्र वारी, आषाढी वारी, कार्तिकी वारी आणि माघी वारीला लाखोच्या संख्येने जमणाऱ्या वारकऱ्यांना कोरोना महामारीमुळे गेल्या वर्षीपासुन म्हणजेच २०२०च्या चैत्री वारी पासून श्री विठ्ठल -रुक्मिणीच्या दर्शनासाठी पंढरीला जाता येत नाहीय. सुमारे हजार -बाराशे वर्षांची परंपरा असलेली वारी गेल्या शंभर वर्षात पहिल्यांदाच सलग दुसऱ्या वर्षीही खंडित झाली आहे. ऊन, वारा, पाऊस, नैसर्गिक आपत्ती किंवा मानवनिर्मित आपत्ती जरी आली तरी अभावानेच वारी खंडित झाल्याच्या ऐतिहासिक नोंदी आढळतात. भारतातील प्लेगच्या साथी नंतर बहुदा ही पहिलीच वेळ असावी.

• 

• 

वर्षातील पहिली वारी म्हणून चैत्री वारीला फार महत्व असते. ‘विठोबा माऊली ज्ञानराज माऊली तुकाराम’चा जयघोष करीत प्रपंच व्याधी पासून सुटका करीत घरापासुन विठुरायाच्या दर्शनासाठी जत्थ्याने भजन -कीर्तन करीत पंढरीला पायी चालत जाण्याला ‘वारी’ म्हणतात. या वारीला हजार -बाराशे वर्षांची परंपरा आहे. संत ज्ञानेश्वर माऊली, संत तुकाराम, संत एकनाथ महाराज, संत जनाबाई, चोखोबा, सावता माळी, गोरोबा, दामाजी पंत अश्या अनेक संतांची परंपरा लाभलेली आहे. या वारीतूनच भागवत धर्माचा प्रचार आणि प्रसार झाला आहे. आपत्कालीन परिस्थिती शिवाय कधीही खंडित न होणारी ही वारी कोरोना महामारीमुळे मात्र गेल्या वर्षापासुन खंडित होवू लागली आहे. अर्थात मंदिर समिती आणि प्रशासनाच्या माध्यमातून या काळात श्री विठ्ठल -रुक्मिणीची विधिवत पूजा अर्चा केली जाते. मात्र भाविकांना दर्शनासाठी मंदिर बंद असल्याने काहीतरी चुकल्यासारखे नक्कीच वाटत राहते. कारण ‘वारी’ म्हणजे केवळ ‘धार्मिक’ उत्सवाचा जल्लोष नाही तर बहुजनांच्या सांस्कृतिक आणि संस्काराच्या आदान – प्रदानाचा तो एक विधिवत उत्सवच असतो. वारी चुकली तर जन्माची पायरी चुकली…. विठ्ठल…. विठ्ठल….. विठ्ठल…..

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

आजकाल मनावर एकसारखं खूप दडपण येत राहतंय. कधी काय होईल काही सांगता येत नाही, कधीच एव्हढी अस्थिरता वाटली नसेल जेव्हढी अस्थिरता सध्या प्रत्येकाच्या मनात आहे. युद्धकाळात सीमेवर असलेल्या गावांना देखील एव्हढा तणावं झेलावा लागला नसेल. किमान त्यांना हे तरी माहीत असते कि आपल्या जीविताला कोणापासून धोका आहे. शत्रू समोर दिसतो…… इथं ते सुद्धा घडणार नाहीय. इथं शत्रू आहे, पण तो खूप सूक्ष्म रूपातला आहे. मानवी नजरेने त्याला बघता येत नाही. आणखीन एक आगतिकता अशी कि त्याच्याशी दोन हात करायचे तर कसे करायचे ? ज्यामुळे त्याचा शेवट होईल ? तर त्याचा शेवट करणारे शस्त्र अजूनतरी माणसाच्या हाती लागलेले नाही. नुसताच बचावात्मक प्रतिकार करीत रहायचं एव्हढंच आपल्या हाती उरलंय का? दडपणामुळे नुसता मेंदू फुटायचा बाकी आहे. कोरोनाच्या पहिल्या लाटेच्या वेळी काही ठराविक शहरातून, गजबजलेल्या वस्त्यातून कोरोनाचे पेशंट सापडत होते. तेंव्हा आपल्या गावाबद्दल, आपण रहात असलेल्या एरियाबद्दल, आपल्या सोसायटी बद्दल विशेषतः आपल्या शेजाऱ्याबद्दल आपल्याला ठाम विश्वास असायचा, काही झाले तरी कोरोना विषाणू आपल्यापर्यंत कधीच पोहोचणार नाही.

तरीसुद्धा शासनाचे आदेश ‘सर आँखोपर’ म्हणत मास्क परिधान करणे, सुरक्षित अंतर पाळणे, डॉक्टरांचा सल्ला घेणे, अनावश्यक गर्दीच्या ठिकाणी जाण्याचे टाळणे यासर्व सूचनावजा आदेशांचे गेल्या वर्षभरापासून कसोशीने पालन करूनही कोरोनाने दुसऱ्यांदा धडक मारलीच. आता यावेळी तो पहिल्यापेक्षाही जास्त ताकदवान होवून आला आहे. त्यामुळे आता उलट पहिल्यापेक्षा जास्त बंधनात आपल्याला अडकून घ्यावं लागणार आहे. नाही म्हणायला लसीचा डोस पोहोचलाय… पण त्याला देखील सर्व वयोगटात पोहोचायला अजून काही महिने अवकाश आहे. तोपर्यंत दोन डोस लसीचे घेतलेले काही प्रमाणात का होईना सुरक्षित राहतील असे मानायला काही हरकत नाही. शासनाचा हा सकारात्मक प्रयोग निश्चितच नागरिकांची मानसिक रोगप्रतिकारक शक्ती वाढविणारा ठरणार आहे असं मानायला काहीच हरकत नाही.

कुणी काहीही म्हणोत आजूबाजूला रोजच मृत्यूचे तांडव सुरु असताना भाबडेपणाने नाही पण सावधानतेनेच काही मनाला ऊर्जा देणारे काही भावनिक प्रयोग केले तर…? काय हरकत आहे. नीम हकीम खतरे जाँ अगदी असं पण नाही, पण अलोपॅथी असो होमिओपॅथी असो आयुर्वेदिक किंवा युनानी असो शरीरातील रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवायची असेल तर विश्वासाने यासर्व प्रयत्नांना साथ द्यायला काय हरकत आहे….? नाहीतरी आता आपल्या हाती उरलंय काय….? इमोशनलिटीची बाग फुलविण्याशिवाय आणखी आपण काय करू शकू…!

:-मुकुंद मधुकर हिंगणे.

1. भारतात कोरोनाचा पहिला रुग्ण सापडण्याच्या घटनेला जवळपास चौदा महिने उलटून गेलेत.
2. पहिल्या लाटेच्या वेळी खूप संभ्रमित अवस्था होती. कोरोना या संसर्गजन्य साथी विषयी पहिल्यांदाच माहिती मिळत होती.
3. अश्या स्थितीत वेगाने संक्रमित होणाऱ्या या साथीपासून बचाव कसा करायचा ? याविषयी देखील वैद्यकीय क्षेत्रात देखील बरेच मतप्रवाह होते.
4. कोणतीही ठोस उपचार पद्धती किंवा औषधोपचार सापडले नव्हते. अश्यास्थितीत रोगप्रतिकारक शक्ती वाढविणे यावरच भर देत ट्रीटमेंट सुरु करण्यात आल्या.
5. जगभर फैलावलेल्या या महामारीशी प्रतिकार करण्यासाठी प्रतिबंधात्मक लसीच्या संशोधनात प्रमुख देश गुंतले. यात भारताचा देखील समावेश आहे.
6. या जीवघेण्या साथीच्या पहिल्या लाटेपेक्षाही अधिक तीव्रता दुसऱ्या लाटेत आढळून येत आहे. याबरोबरच मृत्यूदर देखील वाढताना दिसत आहे.

कोरोनाच्या पहिल्या लाटेच्या तडाख्यात संपूर्ण जगाचेच अतोनात असे नुकसान झाले आहे. महासत्ता म्हणून जगावर राज्य करू पाहणारे बलाढ्य देश देखील या महामारीत दुबळे बनले. सर्वात सुरक्षित आणि ताकदवान देश कोणता ? तर जो देश आपल्या नागरिकांना कोणत्याही आपत्कालीन स्थितीमध्ये तात्काळ आरोग्य सुविधा पुरवू शकतो हे प्रकर्षाने पुढे आले. अश्यास्थितीत भारत देश नेमका कुठे आहे ? महामारीच्या पहिल्या लाटेत आपण किती जीव गमावले ? किती जीवांना सुखरूप वाचवू शकलो ? यावरच दुसऱ्या लाटेत आपण या महामारीशी कसा मुकाबला करणार आहोत हे अवलंबून होते. महासत्तेकडे वाटचाल करणाऱ्या भारताकडे आता जगाचे नेतृत्व करण्याची आयती संधी चालून आलेली असताना आपण नेमके कोणत्या ठिकाणी आहोत हेच कोरोनाने दुसऱ्या तडाख्याने दाखवून दिले आहे. आपण आपत्कालीन परिस्थितीत स्वतःला वाचवायला देखील अजून सक्षम झालेलो नाहीत हेच चित्र समोर आले आहे.

पहिल्या लाटेच्या वेळी असलेली अनभिज्ञता आरोग्यसेवेतील दुबळेपणावर पांघरून घालण्यास उपयोगी पडली होती. मात्र या संसर्गजन्य साथीची दुसरी लाट आली तर आपण प्रतिकार कसा करणार ? याची कोणतीच पूर्वतयारी आपण केली नाही. पहिल्या लाटेतील नुकसान, केलेले मदतकार्य, लसीचे संशोधन अश्या चर्चेतच आपण आपला महत्वाचा वेळ खर्ची घातला. वास्तविक पहिली लाट ओसरतानाच म्हणजेच डिसेंबर २०२० मध्येच आपल्याला दुसऱ्या लाटेची तीव्रता समजली होती. मात्र आपत्कालीन व्यवस्थापन करण्यात आपण जगातील इतर प्रगत देशांच्या तुलनेत खूपच मागे आहोत हेच चित्र प्रकर्षाने पुढे आले.

कोव्हॅक्सीन आणि कोव्हीशिल्ड या प्रतिकारशक्ती वाढविणाऱ्या लसीच्या उत्पादनात आघाडी घेतल्यानंतर आपण कोरोनावर विजय मिळविल्याच्या भ्रमात राहिलो. इतर देशांना लस पुरवठा करण्याचे आपलें धोरण नुसतेच मानवता वादी नाही तर आपली क्षमता सिद्ध करणारे ठरले हे अभिनंदनीयच आहे. पण या बरोबरच देशांतर्गत लसीकरण किती वेगाने पूर्ण करू शकतो यावर आपत्कालीन व्यवस्थापनाचा आराखडा सक्षम असायला हवा होता. कारण लसीकरणाची मोहीम राबवीत असतानाच दुसऱ्या लाटेला थोपविण्याचे कार्य आरोग्य व्यवस्थापनाला करावयाचे आहे. इथेच ‘डिझास्टर मॅनेजमेंट ‘चा पुरता गोंधळ उडाला आहे. वास्तविक दुसऱ्या लाटेच्या तीव्रतेची पुरेशी कल्पना आपल्याला चार महिने अगोदरच आलेली होती. तरी देखील आज जे काही विदारक चित्र समोर येत आहे ते कश्याचे द्योतक आहे ?

मुळातच बाजारीकरणावर स्थिर झालेली देशातील आरोग्य व्यवस्था शासनाच्या नियंत्रणात राहिलेली नाही हेच उघड झाले. उपचाराच्या नावाखाली प्रचंड प्रमाणात लूटमार, रेमीडिसिव्हर सारख्या इंजेक्शनचा काळाबाजार, हॉस्पिटल्स मधून बेडचा तुटवडा, आरोग्य यंत्रणेचा अकार्यक्षमपणा, दुबळी यंत्रणा आणि सर्वात महत्वाचे म्हणजे रुग्णांना प्राणवायुचा (ऑक्सिजन ) पुरवठा करण्याची असमर्थता हे विदारक चित्र सुन्न करून टाकणारे आहे. भारतासारख्या लोकशाहीप्रधान देशाची एक ‘गोची’ आहे, इथे कोणतीही गोष्ट राजकीय विचारातून अंमलात आणायची असते. कोरोना देखील सत्ताधारी aan8 विरोधी विचारसरणीतूनच या देशात आता सुखाने नांदू लागला आहे असेच म्हणावे वाटते.

आईचं पहिलंच वर्षश्राद्ध काही दिवसांवर आले असता बहिणीचा फोन आला. आई श्रद्धाळू होती त्यामुळे तिचे राहून गेलेले विधी व्यवस्थित पार पाड. गत वर्षी लॉक डाऊन असतानाच तिचे निधन झाले होते. अंत्यविधी नियमांच्या सोपस्कारातच उरकलेला, त्यामुळेच बहिणीने सूचना केली अन् सोबत वंशावळी देखील पाठविते म्हणाली. एरवी आजोबा-पणजोबाच्या पुढे नावे माहीत नसलेल्या माझ्यासारख्या असंख्य सर्वसामान्य लोकांना आपले ‘पूर्वज’ किती माहीत असतात ? या वंशावळीची आपल्याला किती गरज पडते ? मग आपली वंशावळ आपण का शोधतो ? अश्या प्रश्नांनी डोक्यात एकच गर्दी केली…..

:- मुकुंद हिंगणे.

‘पुढच्या सत्तर पिढ्या तुम्हाला लक्षात ठेवतील’ असा तोंड भरून आशीर्वाद जरी मिळाला तरी देखील खरंच सत्तर पिढ्या आपल्याला लक्षात ठेवतील का ? आपण तरी आपले किती पूर्वज लक्षात ठेवले आहेत ? एखाद्या कार्याचे मूल्यमापन करताना कौतुक म्हणून मिळालेला हा आशीर्वाद सर्वसामान्यांना निश्चितच अनुत्तरित करणारा असाच वाटतो. पण ‘वंशावळी’ भोवती फिरणारी ही समाजरचना केवळ ‘अस्तित्वा’साठी नाकारता येत नाही हेच खरे आहे.

‘वंश’ विचार हा फक्त भारतातच मानला जातो असे नाही. तर जगातल्या प्रत्येक देशात, धर्मात, विचारधारेत, वसाहतीत, समूहात वंशाला प्राधान्य दिले जाते. मुळात तुमच्या कुळाच्या आद्य पुरुषाच्या उपजीविकेच्या साधनावरूनच तुमचे आडनाव ठरते. ( आद्यनावाचा अपभ्रंश आडनाव असा आहे) चातुर्वर्ण्य व्यवस्था जर फक्त भारतदेशातच आहे असे मानले तर इतर देशात व्यक्तींची आडनावे (सरनेम) कशावरून पडलीत हा देखील कुतूहलाचा विषय ठरू शकतो. एकूणच ‘कुलोत्पन्न’ हा विषय जागतिकस्तरावर सर्वमान्य असाच आहे.

पुराणातील घटना, प्रसंग आणि कालावधी याची सांगड घालताना अनेकवेळा त्याला आधार मिळत नसल्याने त्या कपोलकल्पित वाटतात. त्यामुळे त्यातील व्यक्तिरेखांची ‘वंशावळ’ देखील आपल्याला खोटी वाटते. पण मग इतिहासकालीन व्यक्तिरेखा तरी सत्य आहेत ना ! त्यातील घराणी आणि त्यांची वंशावळ देखील जशी आहे तशीच सर्वसामान्य माणसांची देखील वंशावळ आहे. किमान चारशे-पाचशे वर्षांचा प्रवास सांगणाऱ्या नोंदी देखील आढळतात. पण मग कर्तृत्वाचा कोणताही इतिहास नसलेल्या माणसांनी आपली ‘वंशावळ’ का शोधायची ? हा देखील एक प्रश्न आहेच.

कुठल्याही कर्तबगारीची परंपरा नाही असा वंश टिकतो का ? त्याची वाढ होते का ? परावलंबी जीवांची शृंखला जरी निसर्गनिर्मित असली तरी त्याची वंशावळ असू शकते का ? शेवटी प्रत्येक कुळात कधी ना कधी एक कर्तबगार पूर्वज तळपलेला असतो. त्याचे स्मरण करून त्याच्यासारखेच ‘तेजोवलय’ आपल्याला प्राप्त होवून आपले ‘कूळ’ पुढे सुरू रहावे याच आशेने सर्वसामान्य माणूस आपल्या कुळातील पराक्रमी पूर्वजांच्या शोध घेण्याच्या नेहमीच प्रयत्नात असतो. आडनाव साधर्म्य असणाऱ्या इतिहासकालीन व्यक्तींमध्ये देखील तो आपल्या कुळपुरुषाला शोधण्याचा प्रयत्न करीत असतो. इतरांप्रमाणेच आपल्याला देखील पराक्रमाची परंपरा लाभली आहे या सिद्धतेसाठीच तो ‘वंशावळ’ शोधत असतो.

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

• शिक्षण, विकास आणि औद्योगिकदृष्ट्या प्रगत असलेल्या महाराष्ट्रात संसर्गजन्य साथीचा फैलाव देशातील इतर राज्यांच्या तुलनेत नेहमीच अधिक असतो.
• लोकसंख्येच्या दृष्टीने देशात दुसऱ्या क्रमांकाचे राज्य असलेल्या महाराष्ट्रात रोजगारासाठी आणि शिक्षणासाठी परराज्यातून आणि परदेशातून येणाऱ्या लोकांचे प्रमाण अधिक आहे.
• सर्वात जास्त शहरे असलेले हे देशातील एकमेव राज्य आहे. दाटीवाटीने लोकवस्ती असणाऱ्या मुंबई महानगराबरोबरच पुणे, नागपूर, औरंगाबाद, ठाणे, नाशिक अशी सोळा शहरे प्रमाणापेक्षा अधीक लोकसंख्येचा भार सोसत आहेत.
• आशिया खंडात सर्वात मोठी झोपडपट्टी असलेल्या ‘धारावी’ प्रमाणेच आता महाराष्ट्रातील प्रत्येक शहरे झोपडपट्ट्यांच्या विळख्यात अडकलेली आहेत.
• संसर्गजन्य आजारांचा फैलाव वेगाने होण्यास कारणीभूत ठरणारी माणसांची गर्दी यामुळे प्रशासन, आरोग्ययंत्रणा यांचा नेहमीच बोजवारा उडतो.

जगाशी सागरी मार्गाने आणि हवाईमार्गाने जोडलेल्या मुंबई महानगराची लोकसंख्या ही दोन कोटीच्या घरात आहे. रोज वेगवेगळ्या कारणांसाठी मुंबईत येणाऱ्या आणि जाणाऱ्या लोकांची संख्या लाखोंच्या घरात आहे. पुणे, नागपूर आणि औरंगाबाद या महानगरांची परिस्थिती देखील यापेक्षा वेगळी नाही. औद्योगिक विकासामुळे महाराष्ट्रात रोजगार शोधण्यासाठी येणाऱ्या लोकांची संख्या दिवसेंदिवस वाढत जात असल्याने महाराष्ट्रातील शहरांच्या जीवनमानावर त्याचा परिणाम होत आहे. प्रत्येक राज्यातील भाषा, धर्म, संस्कृतीप्रमाणेच तिथली लोकवस्ती आणि नगररचना असते.

महाराष्ट्रातील शहरांना मात्र वाढत्या गर्दीने बकाल स्वरूप येवू लागले आहे. दाटीवाटीने गर्दी केलेल्या वसाहती हे चित्र एकट्या मुंबईतच नाही तर महाराष्ट्रातल्या प्रत्येक शहरात दिसत आहे. महानगरपालिका, नगरपालिका, स्थानिक आरोग्य यंत्रणा यांना संसर्गजन्य आजारावर प्रतिबंधात्मक उपाय योजना करताना सर्वात मोठा अडसर येतो तो दाटीवाटीने गर्दी करणाऱ्या अनिर्बंध वसाहतींचा. या कोरोनाच्या पहिल्या लाटेत मुंबईच्या धारावी झोपडपट्टीने कोरोनावर मात करताना शासनाचे सर्व नियम काटेकोरपणे पाळत एक आश्चर्याचे उदाहरण निर्माण केले हे देखील खरे आहे. मात्र इतर शहरातून हा ‘धडा’ गिरवला गेला नाही हे देखील तितकेच सत्य आहे.

अद्ययावत वैद्यकीय सेवा पुरविणारी सुसज्ज अशी हॉस्पिटल्स जवळपास सर्वच शहरे आणि निमशहरातून उपलब्ध असतांना सातत्याने वाढणारी परराज्यातील गर्दी हीच अश्या संसर्गात सर्वात जास्त डोकेदुखी असते. इतर राज्यांच्या तुलनेत महाराष्ट्राच्या वाट्याला ही डोकेदुखी कायमच आहे. लोकशाही असलेल्या देशात अधिवास आणि रोजगाराची प्रत्येकाला समान संधी मिळाली पाहिजे. इथे प्रांतवाद नको ही भूमिका जरी योग्य असली तरी वाढत्या गर्दीला रोखण्यासाठी प्रत्येक राज्यांनी प्रयत्न करणे गरजेचे आहे. महाराष्ट्रात येणारी गर्दी थोपविण्यासाठी एकट्या महाराष्ट्राने प्रयत्न करण्यापेक्षा इतर राज्यांनी स्थानिक पातळीवर रोजगाराच्या संधी उपलब्ध करून त्यांचा विकास आणि अर्थकारण याबरोबरच पर्यावरण आणि आरोग्य बळकट करावे.

गर्दीला जसे हृदय नसते तशीच राजकारणाला संवेदना नसते. प्रगतीच्या वाटेवर चालणाऱ्या महाराष्ट्राच्या नशिबी पहिल्यापासूनच गर्दीचे राजकारण आले आहे. या राज्यात सहज प्रवेश करून गुजराण करणारे इथली सभ्यता, संस्कृती आणि शहरांच्या आरोग्याची नासधूस करायला कारणीभूत होतात. कोरोना, एचआयव्ही, सार्स, एच1एन1 सारखे संसर्गजन्य आजार फैलावण्याची हीच प्रमुख कारणे आहेत. गर्दीचा रेटा थोपवा अन्यथा हीच श्वासागणिक वाढणारी गर्दी संसर्गाच्या माध्यमातून आपला ‘काळ’ बनून येतील.

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

कोरोनाच्या दुसऱ्या लाटेत महाराष्ट्र पुन्हा लॉक डाऊनच्या दिशेने….

कोरोनाच्या दुसऱ्या लाटेत झपाट्याने वाढणारा संसर्ग रोखण्यासाठी राज्य सरकारने सध्यातरी रात्रीची संचारबंदी आणि दिवसाची जमावबंदी या धोरणाचा अवलंब केला असला तरी आठवड्यातील दोन दिवस शुक्रवारी रात्री ते सोमवारी सकाळपर्यंत लॉक डाऊनची घोषणा केली आहे. गेल्या वर्षभरापासून याच दुष्टचक्रात अडकल्याने व्यवसाय-उद्योग पार बुडीत निघाले आहेत. अजून काही वर्षे तरी कोरोनाचे संपूर्ण उच्चाटन अर्थात निर्मूलन होणार नाही हे ढळढळीत सत्य आहे. अश्या परिस्थितीत नागरिकांना सुसह्य होणारी आणि सुरक्षितता बहाल करणारी नवी नियमपद्धती शासन अंमलात आणेल का ?

१२ मार्च २०२० पासून भारतात पहिला घोषित कोरोना संक्रमित रुग्ण सापडल्या पासून संपूर्ण देशाचेच या संक्रमित साथीने ‘खुले कारागृह’ करून टाकले आहे. २२ मार्च २०२० च्या ‘जनता कर्फ्यु’ नंतर देशभर ‘लॉक डाऊन’चे सत्र सुरू झाले. जवळपास ८ महिने कडकडीत ‘लॉक डाऊन’ पाळल्यानंतर काही ठिकाणी जनजीवन सुरळीत करण्यासाठी शासनाने लॉक डाऊन उठवले. या आठ महिन्यात बंदिस्त जीवन जगण्याची शिक्षा भोगल्या नंतर तरी परिस्थिती पूर्वपदावर येईल हा जनतेचा भाबडा आशावाद फोल ठरला आहे. कोरोनाच्या दुसऱ्या लाटेने पुन्हा एकदा आपण लॉक डाऊनच्या दिशेनेच निघालो आहोत. हीच परिस्थिती आपल्याला स्वीकारावी लागणार आहे ? संक्रमण आपत्ती असल्याने ह्यात चूक जनतेची की सरकारची ? या फालतू चर्चेचे गुऱ्हाळ करण्यापेक्षा, पुढे काय…? या प्रश्नाची सोडवणूक करणे आवश्यक आहे.

कोरोनाच्या पहिल्या आणि आता दुसऱ्या लाटे दरम्यान एक महत्वाचा बदल देखील आहे. पहिल्या लाटेदरम्यान कोविड 19 वर लस नव्हती. तिने जेंव्हा संपूर्ण जगालाच विळखा घातला, त्यानंतर जगाला प्रतिबंधात्मक लस निर्मितीची गरज भासली. आजही असे अनेक आजार, साथी आहेत ज्यांच्या प्रतिबंधात्मक लस आणि औषधींची निर्मिती झालेली नाही. किंबहुना त्यावर संशोधन करण्याची गरज पडली नाही. जेंव्हा एखाद्या साथीचा मोठ्या प्रमाणात फैलाव होतो. तेंव्हा तिला आटोक्यात आणण्यासाठी प्रतिबंधात्मक लस अथवा औषधींच्या निर्मितीकडे लक्ष वेधले जाते. प्लेगच्या साथीवरून जगाने हा अनुभव घेतला आहे. सुदैवाने कोरोनाच्या पहिल्या लाटेदरम्यान जगातील चार-पाच देशातील औषधी कंपन्यांनी लस निर्मितीकडे आपले लक्ष घातले. यात भारत देखील आहे. यशस्वी चाचणींद्वारे भारताने कोरोना प्रतिबंधात्मक लस बाजारात आणली. जगातील काही देशांना या लसीचा पुरवठा करतानांच देशांतर्गत लसीकरण सुरू केले. कोरोनाच्या दुसऱ्या लाटेची तीव्रता कमी करण्यासाठी ‘लस’ हे सुरक्षा कवच असेल. कदाचित याच गाफील विचाराने कोरोनाच्या दुसऱ्या लाटेने देखील उच्छाद मांडला असावा.

गेल्या आठवड्याचा विचार केला तर महाराष्ट्रात कोरोनाच्या दुसऱ्या लाटेने अक्षरशः थैमान घातले आहे. एकीकडे लसीकरणाने वेग पकडला आहे. तर दुसरीकडे साथीचे संक्रमण देखील वेगाने सुरू आहे, अशी विचित्र परिस्थिती निर्माण झाली आहे. प्रतिबंधात्मक उपाय योजना अधिक तीव्र करीत असतानाच जर लसीकरणाचा वेग वाढविला तर तो समर्पक उपाय ठरू शकतो. मात्र इथेच ‘गोची’ आहे. राज्यात बहुतांश ठिकाणी लसीचा पुरवठा योग्य रीतीने होत नाही. त्यामुळे तुटवडा निर्माण होत आहे. यातून खासगी रुग्णालयातून संभाव्य ‘काळाबाजार’ होण्याची जास्त शक्यता आहे. आत्ताशी लोकांना लसीचे महत्व पटायला लागले आहे. लसीकरण केंद्रावर सामान्य माणूस गर्दी करीत असतानाच नेमका लसीचा तुटवडा निर्माण झाला तर दोष पुरवठा यंत्रणा अर्थात सरकारच्या माथी मारला जाईल.

राज्य सरकारने कोरोनाची ही दुसरी लाट आटोक्यात आणण्यासाठी कडक निर्बंधाची घोषणा करीत पुन्हा त्याच त्या उपाय योजनांची अंमलबजावणी केली आहे. दिवसा जमावबंदी, रात्री संचारबंदी करताना गर्दीच्या ठिकाणांवर लक्ष केंद्रित केले आहे हे चांगलेच आहे. मात्र या उपाय योजनांमध्ये हातावर पोट असणाऱ्या छोट्या व्यावसायिकांना उपजीविकेसाठी नवी सुरक्षित उपाय योजना तयार करणे अपेक्षित आहे. १८९७ च्या ब्रिटिशांनी केलेल्या साथीच्या आजाराच्या प्रतिबंधात्मक कायद्यात देखील मूलतः सुधारणा करणे अपेक्षित आहे. एकतर जमावबंदी ही घोषित झालेली कळते, ती पुन्हा मागे केंव्हा घेतली ही दुसऱ्यांदा घोषित झाल्यावरच कळते. शिवाय या जमाव नियंत्रण कायद्या बरोबरच वैद्यकीय उपचार आणि सेवा कायद्यातही सुधारणा अपेक्षित आहे. ज्यामुळे साथीचा फैलाव नियंत्रणात आणण्यासाठी उपयोगी होवू शकेल. आत्ता आठवड्यातील दोन दिवस लॉक डाऊन पुकारणाऱ्या महाराष्ट्र शासनाने पुन्हा एकदा लॉक डाऊनच्या दिशेनेच पावले टाकायला सुरुवात केली आहे का….?

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

नुसताच व्यावसायिक दृष्टिकोन न ठेवता समाजप्रबोधन आणि जनजागृतीला अग्रक्रम देणाऱ्या देशातील वृत्तपत्र माध्यम जगतात अग्रणी म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या ‘भास्कर’ समूहाकडून गेल्या वर्षभरापासून कोरोना महामारीच्या राष्ट्रीयसंकट काळात विविध सामाजिक आणि प्रबोधनात्मक उपक्रमांच्या माध्यमातून जनजागृती केली जात आहे. नैसर्गिक आपत्ती असो अथवा महामारीचे संकट असो, राष्ट्रीय आपत्तीच्या काळात व्यवसाय बाजूला ठेवून प्रबोधन आणि जनजागृतीसाठी विविध उपक्रमांचे आयोजन करण्यात भास्कर माध्यम समूह नेहमीच अग्रस्थानी राहिला आहे.

गतवर्षी २२ मार्च रोजी देशभर पाळण्यात आलेल्या ‘जनता कर्फ्यु’नंतर पुकारलेल्या लॉक डाऊनच्या काळात शहरातून आपापल्या गावाकडे पायी चालत निघालेल्या कष्टकरी मजूर आणि सर्वसामान्य लोकांच्या मदतीला धावून जाताना ‘भास्कर’ समूहाने आपल्या देशभरातील ३०० ब्युरो ऑफिसेसच्या सहाय्याने यंत्रणा उभी केली. ज्या ठिकाणी आवृत्ती कार्यालये आहेत तिथून गरजू नागरिकांना तातडीची मदत म्हणून किराणा आणि जीवनावश्यक वस्तूंचा पुरवठा केला. या उपक्रमातून ‘भास्कर’ समूहाने लाखों गोरगरिबांच्या अडचणीत मदतीचा हात दिला. याबरोबरच कोरोना प्रतिबंधात्मक उपाय योजना लोकांना समजाव्यात याकरिता विविध जनजागृतीचे उपक्रम राबविण्यात येत आहेत. गत मार्च महिन्यात सोशल डिस्टनसिंग आणि मास्कचा वापर याची जनजागृती करण्यासाठी गुजरात मधील सुरत शहरात आणि महाराष्ट्रातील औरंगाबाद शहरात २५ फुटी उंचीची ‘मास्क’ची प्रतिकृती शहरात मध्यवर्ती ठिकाणी उभारली होती. हा उपक्रम ‘विक्रम’ म्हणून नोंदविल्या गेला.

‘भास्कर’ समूहाच्या मराठी वृत्तपत्र दै. दिव्यमराठीचे महाराष्ट्र राज्य सीईओ निशीत जैन, महाराष्ट्र संपादक संजय आवटे यांच्या मार्गदर्शनाखाली दै. दिव्यमराठी सोलापूर आवृत्तीचे निवासी संपादक संजीव पिंपरकर आणि युनिट हेड नौशाद शेख यांनी सोलापूर महापालिका आणि सोलापूर जिल्हा परिषद यांच्या सहकार्याने कोरोना 19 लसीकरणाच्या जनजागृतीसाठी रंगपंचमीच्या मुहूर्तावर दि. २ एप्रिल रोजी शहरातील मध्यवर्ती समजल्या जाणाऱ्या सातरस्ता चौकात ‘कोविड सिरिंज’ची ३० फुटी भव्य प्रतिकृती उभारली. या सोहळ्याला सोलापूरचे पोलीस आयुक्त अंकुश शिंदे, महापालिका आयुक्त पी. शिवशंकर, उपायुक्त धनराज पांडे, जिल्हा परिषदेचे सीईओ स्वामी, जिल्हा आरोग्य अधिकारी शितलकुमार जाधव यांची प्रमुख उपस्थिती होती.

याप्रसंगी निवासी संपादक संजीव पिंपरकर आणि युनिट हेड नौशाद शेख यांनी उपक्रमाबाबतची दै. दिव्यमराठी आणि भास्कर समूहाची भूमिका व्यक्त केली. जनजागृतीसाठी उभारण्यात आलेल्या ३० फुटी प्रतिकृतीने आपलाच अगोदरचा २५ फुटी प्रतिकृतीचा विक्रम मोडीत काढल्याचे यावेळी स्पष्ट केले. शहराच्या मध्यवर्ती भागात असलेल्या चौकात ही प्रतिकृती उभारल्याने नागरिकांच्या आकर्षणाचा केंद्रबिंदू ठरत आहे. स्वतःच्या व्यावसायिक ‘ब्रँडिंग’साठी लाखों रुपयांची उधळपट्टी करणाऱ्या वृत्तपत्रांच्या स्पर्धेत जनजागृतीसाठी देशभर उपक्रम राबविणाऱ्या भास्कर समूहाचे वेगळेपण दिसून येते.

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

प्रत्येक गावाची-शहराची खाद्य संस्कृतीशी निगडित अशी खासियत असते. त्या खासीयतीवरच तिथला हॉटेल व्यवसाय पर्यायाने अर्थकारण सुरू असते. २२ मार्च २०२० पासून आजपर्यंत कोरोनाच्या प्रतिबंधात्मक उपाययोजना म्हणून अंमलात येणाऱ्या कडक निर्बंधांमुळे आणि सततच्या लॉक डाऊनच्या भीतीने हॉटेल व्यवसाय पूर्णतः कोसळला असून पर्यायाने ‘त्या’ गावाचे-शहराचे अर्थकारण बिघडले आहे.

दर दहा कोसावर भाषेचा ‘लहेजा’ जसा बदलतो अगदी तशीच खाद्यपदार्थाची ‘चव’ देखील बदलते. ही बदलणारी ‘चव’च त्या गावाची-शहराची ओळख बनून जाते. प्रवासी,पर्यटक,पाहुणे मंडळींना या ‘चवी’चं गारुड खेचून आणत असतं. ज्यांचे नातेसंबंध आहेत अश्यांना कधीही याचा मनमुराद आनंद घेता येतो, बाकीच्या अनोळखी लोकांसाठी खवैय्येगिरीचा हा आनंद फक्त हॉटेल्स मधूनच घेता येतो. हॉटेल व्यवसायाचा हाच मुख्य ‘कणा’ ठरतो. त्यामुळेच ही ‘खासियत’ जपतच स्थानिक बाजारपेठेत अर्थकारणात हॉटेल्स आपला कायम वरचष्मा ठेवतात.

अगदी घरगुतीपणाचा महिमा सांगणाऱ्या खानावळी देखील खासियत जपत आपल्या व्यवसायातून अर्थकारण करीत आपले ‘वेगळे’ अस्तित्व जपताना दिसतात. आतातर मोठमोठे नावाजलेले हॉटेल्स देखील खास ‘चुली’वरचे जेवण अशी जाहिरातबाजी करीत खवैय्यांना आकर्षित करत असतात. खास घरगुती वातावरणाचा आपलेपणा जपणारे वातावरण हा हॉटेल व्यवस्थापनाचा मुख्य भाग बनला आहे. हे सर्व सांगण्याचे महत्वाचे कारण म्हणजे भारतीय शहरी-निमशहरी आणि ग्रामीण भागातील हॉटेल व्यवसाय हा खाद्यसंस्कृती बरोबरच अर्थकारणाचा मुख्य कणा बनला आहे. भलेही औद्योगिक वसाहती विकसित झाल्या नसतील तरीही वेगळेपण जपणारी खाद्यसंस्कृती अश्या अविकसित भागांच्या अर्थकारणाचा प्रमुख स्रोत झालेला आहे.

पर्यटक-प्रवासी असणाऱ्या खवैय्यांना लुभावण्यासाठी हॉटेल्समधून स्वीकारले जाणारे बदल हे शहरीकरण करणारे ठरले आहेत. कोरोना महामारीमुळे इतर व्यवसायांवर जसे संकट कोसळले तसेच हॉटेल व्यवसायावर देखील कोसळले. मात्र इतर संकटांवर मात करण्याची क्षमता असणाऱ्या हॉटेल व्यवसायाला या संकटांवर मात करणे इतर व्यवसायांपेक्षा जास्त अवघड चालले आहे. एकतर सततच्या ‘लॉक डाऊन’मुळे पर्यटन व्यवसाय पूर्णतः ठप्प झाला आहे. याचा परिणाम हॉटेल व्यवसायावर झाला आहे. स्थानिक खवैय्यावर आता हॉटेल्सची मदार आहे. त्यातच सॅनिटायझेशन आणि सोशल डिस्टनसिंग या प्रतिबंधात्मक उपाय योजनांमुळे हॉटेल व्यवसायावर परिणाम झाला आहे.

ज्याठिकाणी कोरोनाचा प्रादुर्भाव नियंत्रणात येतोय अश्या ठिकाणी मर्यादित सूट देत लॉक डाऊन शिथिल केले जात आहे. मात्र कोरोनाची दहशत अजूनही कमी झाली नसल्याने कुटुंबासह हॉटेलमध्ये जाण्याचे धाडस अजूनही केले जात नाही. शिवाय मर्यादित वेळेत लोकांच्या भुकेच्या वेळेत हॉटेल व्यवसायाची सांगड घालणे व्यावसायिकांना अजूनतरी जमताना दिसेना. कोरोनाची एकापाठोपाठ येणारी लाट आणि सततच्या लॉक डाऊनच्या भीतीच्या दडपणातून केंव्हा सुटका होणार ? हे सध्यातरी सरकार किंवा कुठला भविष्यवेत्ता देखील सांगू शकणार नाही.

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

इसवीसन १७०७ मध्ये बादशहा औरंगजेब याच्या मृत्यूनंतर मुघलांच्या नजरकैदेत असलेल्या शाहू महाराजांची सुटका झाली. त्यानंतर मराठेशाहीची विस्कटलेली घडी बसवितांना आप्तस्वकीयांशी दोन हात करीत छत्रपती शाहू महाराजांनी आपल्या न्यायप्रिय धोरणांचा ठसा उमटवला. शाहू महाराजांच्या शेवटच्या काळात राज्याचा वारस कोण असावा याविषयी चाचपणी केली असता अष्टप्रधान मंडळाकडून छत्रपती शाहू महाराजांचे मानसपुत्र अक्कलकोटचे नरेश फत्तेसिंह राजे भोसले यांचे नाव पुढे आले होते. मात्र फत्तेसिंह राजे भोसले यांनी मराठेशाहीचे छत्रपती पद अतिशय विनम्रतेने नाकारले होते. राज्याची ही जोखीम घेण्यास कुणीच तयार न झाल्याने मराठेशाहीचे राज्य चालविण्याची जोखीम पेशव्यांकडे चालत आली. जर फत्तेसिंह राजे भोसले यांनी ही संधी सोडून दिली नसती तर…? पण ‘जर आणि तर’ला इतिहासात स्थान नसते हेच खरे आहे.

पुत्रवत सन्मान प्राप्त झालेले फत्तेसिंह राजे भोसले नेमके कोण ? तर मुघलांच्या तावडीतून सुटका झाल्यानंतर स्वराज्यात परत येत असतांना पारद या गावी छत्रपती शाहू आणि पारदचे शहाजी पाटील यांच्यात छोटी लढाई झाली. या लढाईत पारद गावचा शहाजी पाटील मारला गेला. त्याच्या विधवा पत्नीने नुकतेच जन्माला आलेले मूल शाहू महाराजांच्या पायावर घालून जीवदान मागितले. शाहूंनी आनंदाने त्या मुलाचा स्वीकार केला अन् पारद गावी लढाईत फत्ते झाली म्हणून या मुलाचे फत्तेसिंह असे नामकरण करून त्याला आपल्या सोबत घेतले. तेच हे अक्कलकोटचे राजे फत्तेसिंह भोसले. पुढे छत्रपती शाहू यांच्या एक राणी बिरुबाई ही फत्तेसिंह यांना आपला मुलगा मानत होती. औरंगजेब बादशहाच्या नजरकैदेत असतांनाच छत्रपती शाहू यांचे १७०३ साली खेड येथील छावणीत रुस्तुमराव जाधव यांच्या कन्या अंबिकाबाई यांच्यासोबत बादशाही खर्चाने लग्न लावले होते. रिवाजाप्रमाणे लग्नानंतर बादशहाच्या दर्शनाला जाताना करवली म्हणून आलेल्या बिरुबाई या दासीलाच आपली नववधू म्हणून शाहू महाराज सोबत घेऊन बादशहाच्या दर्शनाला गेले. बादशहाच्या लक्षात हा प्रकार आला. मात्र त्याने दोघांना आशीर्वाद दिले. पुढे तेहतीस वर्षे हीच दासी महाराणी बिरुबाई म्हणून ओळखली गेली. मराठी राज्यकारभारात बिरुबाईचे मोठे वजन होते. तिचा शब्द डावलण्याचे धाडस कोणी करत नसत. हे सांगण्याचे कारण याच बिरुबाईने फत्तेसिंह यांना आपला मुलगा मानलेले असल्याने स्वराज्यावर आपला अधिकार दाखविणे फत्तेसिंह यांना फार अवघड नव्हते. पहिला बाजीराव पेशवा आणि फत्तेसिंह हे समवयस्क असल्याने निदान पेशवेपदावर तरी अधिकार सांगणे त्यांच्या हातात होते. मात्र शौर्यात बाजीराव आपल्यापेक्षा काकणभर सरस आहेत हे मान्य करीत त्यांनी पेशवेपदाची चालून आलेली संधी देखील सोडून दिली होती.

छत्रपती शाहू यांच्या राज्याभिषेकानंतर दिल्लीच्या बादशहाने त्यांना दख्खन मधील सहा सुभे चौथाई वसुलीसाठी सरदेशमुखी म्हणून बहाल केले होते. हे सहाही सुभे छत्रपती शाहू महाराजांनी आपल्या पराक्रमी सरदारांमध्ये वाटले. फत्तेसिंह यांना ते राजपुत्राप्रमाणे वागवीत असल्याने या सहा सुभ्या पैकी कर्नाटक सुभा त्यांनी फत्तेसिंह यांच्या नावे बहाल केला होता. बाल फत्तेसिंह यांनी छत्रपती शाहू महाराजांच्या निगराणी खाली युद्धकलेचे धडे गिरविल्या नंतर वयाच्या १७ व्या वर्षापासूनच स्वराज्यासाठी तलवार परजली. स्वराज्याची घडी सुव्यवस्थित बसविण्यासाठी पेशवे आणि पंतप्रतिनिधी यांच्यासमवेत फत्तेसिंह भोसले यांनी अनेक लढाया यशस्वी केल्या. छत्रपती संभाजी महाराज यांच्या नंतर स्वराज्याची राजधानी असलेला रायगड किल्ला शत्रूच्या ताब्यात गेला होता. जवळपास चाळीस वर्षे शत्रूच्या ताब्यात असलेला हा किल्ला परत स्वराज्यात सामील करण्यात फत्तेसिंह यांनी पेशवे आणि प्रतिनिधींच्या मदतीने जिंकलेले युद्ध इतिहासात दखलपात्र ठरले.

आयुष्यभर तन मन आणि धनाने सातारच्या गादीशी इमान राखलेल्या फत्तेसिंहराजे भोसले यांनी छत्रपती शाहू महाराज आणि महाराणी बिरुबाई यांच्या आशीर्वादानेच अक्कलकोट संस्थानाची निर्मिती केली. महाराणी बिरुबाईंच्या अंतसमयी त्यांच्यावर फत्तेसिंह राजे भोसले यांनीच मुलगा म्हणून अंत्यसंस्कार केले होते. तर १७४९ साली छत्रपती शाहू महाराजांच्या महानिर्वाणानंतर मराठेशाहीचे चालून आलेले छत्रपती पद नाकारत फत्तेसिंह यांनी अखेरपर्यंत स्वराज्याची चाकरी केली. आयुष्याच्या उत्तरकाळात अक्कलकोट येथे आयुष्य व्यतीत करणाऱ्या फत्तेसिंह महाराजांचे १७६० मध्ये महानिर्वाण झाले. त्यानंतरही त्यांच्या पुढच्या पिढीने सातारच्या गादीशी असलेले आपले इमान कायम ठेवले. १८१८ मध्ये ब्रिटिशांनी संपूर्ण मराठेशाहीचे पारिपत्य केल्यानंतरही कोल्हापूरची गादी आणि सातारच्या गादीबरोबरच अक्कलकोट संस्थानाला कायम ठेवले. कदाचित यामुळेच स्वातंत्र्यानंतर महाराष्ट्र निर्मितीच्यावेळी बेळगाव कर्नाटकात समाविष्ट झाला असला तरी सोलापूर जिल्हा महाराष्ट्रातच कायम ठेवावा लागला असावा. फत्तेसिंहराजे भोसले यांच्या मराठेशाहीशी असलेल्या इमानाचाच हा परिपाक असावा.

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

1. भारतात कोरोनाच्या पार्श्वभूमीवर पुकारण्यात आलेल्या पहिल्या ‘लॉक डाऊन’ सत्राला एक वर्ष पूर्ण झाले.
2. जवळपास पाच सत्रांच्या या लॉक डाऊनचा कालावधी अकरा महिन्यांचा होता.
3. अजूनही देशांतर्गत बऱ्याच ठिकाणी कोरोनाचा फैलाव नियंत्रणात आणण्यासाठी ‘लॉक डाऊन’चे हुकमी शस्त्र सरकारकडून वापरात येत आहे.
4. याकाळात पूर्णपणे बंदिस्त झाल्याने कोरोनाच्या दहशतीमुळे जीवनपद्धतीत बराचसा बदल स्वीकारावा लागला.
5. रोजगार बंद झाल्याने उपजीविकेसाठी घरातूनच छोट्या व्यवसायांची सुरुवात करण्यात सर्वच स्तरातील लोक आघाडीवर राहिले.
6. या छोट्या व्यवसायांना भवितव्य असेल का ? की जनजीवन पूर्वपदावर आल्यानंतर हे छोटे व्यवसाय गुंडाळून ठेवण्यात येतील ?
7. ज्याठिकाणी लॉक डाऊन शिथिल करण्यात आलेले आहे त्याठिकाणी जणू काही झालेच नाही या अविर्भावात लोक पुन्हा पूर्वपदावर आल्याने उपजीविकेसाठी सुरू झालेले छोटे व्यवसाय गुंडाळून ठेवण्यात आल्याचे दिसत आहे.

लॉक डाऊनच्या काळात उपजीविकेसाठी ‘वर्क फ्रॉम होम’चा नारा लावत घरातूनच छोट्या व्यवसायांना सुरुवात करण्यात आली होती. जीवघेण्या कोरोना महामारीने माणसाला जगण्यासाठी सध्याच्या जीवनपद्धतीत अमुलाग्र बदल करायला शिकवले. जगायचं असेल तर कोणतेही काम करायला लाजायचं नाही, ही शिकवण अंगीकारत श्रीमंत वर्गातील लोकांनी देखील घरातूनच छोट्या व्यवसायाला सुरुवात केली. सुरुवातीला कौतुकाचा विषय ठरलेले हे छोटे व्यवसाय देशाच्या ‘जीडीपी ग्रोथ’ पर्यंत आणले. मात्र ‘कोरोनाने माणसाला जगायला शिकवले’ असा दिव्य संदेश देणारे हे छोटे व्यवसाय ज्याठिकाणी लॉक डाऊन शिथिल करण्यात आले आहे तिथून गडप झाल्याचे दिसत आहेत. भारतासारख्या १३० कोटी लोकसंख्या असलेल्या विशाल देशाच्या अर्थकारणाला टेकू देणारे हे छोटे व्यवसाय अचानक गडप का होत आहेत ? याचा अभ्यास मात्र कुणालाच करायची आवश्यकता वाटत नाही.

घरातून सुरु झालेल्या या छोट्या व्यवसायात सर्वात जास्त घरगुती महिलांचा सहभाग होता. खाद्यपदार्थांची विक्री, भाजीपाला विक्री, हस्तकलाकृतींची विक्री पासून घरगुती वापरासाठीच्या वस्तूंची विक्री, घरगुती पोळी-भाजी विक्री या अशाप्रकारच्या छोट्या व्यवसायातून घरखर्च भागवीत लॉक डाऊन काळातील उपजीविकेचा प्रश्न तात्पुरत्या स्वरूपात निकाली निघाला हे जरी खरे असले तरी पण यापद्धतीचे व्यवसाय सातत्याने करण्यासाठी जी अंगमेहनत आणि व्यावसायिक दृष्टी लागते त्याचे गृहिणी असलेल्या महिलांमध्ये प्रमाण कमी आढळते. त्यामुळेच जनजीवन पूर्वपदावर आल्यावर हे व्यवसाय बंद होताना दिसत आहेत.

तरुण नवउद्योजकांच्या बाबतीतही यापेक्षा वेगळी स्थिती दिसत नाही. पुरुषवर्गातील नवउद्योजक भलेही अंगमेहनतीच्या कामात बाजी मारेल मात्र व्यावसायिक दृष्टीच्या बाबतीत तो जास्त अपडेट दिसत नाही. बाजारातील चढ-उताराबरोबरच भविष्यातील अडथळ्यांबाबत तो अनभिज्ञ असतो. त्यामुळे वेळप्रसंगी आलेल्या अडचणींवर मात करण्यासाठी छोट्या व्यवसायात गुंतून पडणारी तरुणाई सातत्य नसल्याने अर्थकारणाचा अविभाज्य भाग कसे बनतील ? शेवटी कोरोना महामारीच्या या एक वर्षाच्या काळात आपल्यातील या उणीवा प्रकर्षाने उघड झाल्या असल्या तरी कोरोनाने आपल्या जीवनपद्धतीत जे बदल घडविले आहेत त्याचा अंगीकार करत आपण बदलणे अपेक्षित आहे हे मात्र खरे…!

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

राष्ट्रीय महामार्ग विकास प्राधिकरणाच्या राष्ट्रीय महामार्ग विकास प्रकल्पाबरोबरच ‘बांधा, वापरा आणि हस्तांतरित करा’ या प्रणालीमुळे रस्ते बांधणी करणाऱ्या कंपन्या आणि केंद्र सरकारमध्ये करार होवून पथकर वसुलीसाठी ठिकठिकाणी ‘नाके’ उभारून ‘टोल संस्कृती’ची सुरुवात करण्यात आली. विकासासाठी रस्ते हवेत पण रस्त्या बरोबरच ‘टोळधाड’ स्वीकारण्याची पाळी आली. रस्ते बांधणी करणाऱ्या कंत्राटी कंपन्यांबरोबर तीस वर्षांपर्यंतच्या करारामुळे या टोलनाका वसुलीतून सुटका होत नव्हती. मात्र केंद्र सरकारने नव्या तंत्रप्रणालीचा अवलंब करीत टोल नाक्यापासून मुक्ती देणारा निर्णय घेतला आहे. आगामी वर्षात याची अंमलबजावणी संपूर्ण देशभर केली जाणार आहे. केंद्रीय रस्ते आणि परिवहन मंत्री नितीन गडकरी यांनी लोकसभेत संबंधित विषयाच्या एका प्रश्नाला उत्तर देताना टोल नाक्याबाबतची सरकारची भूमिका स्पष्ट केली.

एव्हढा महत्वपूर्ण निर्णय झाला असतांना देखील सध्या देशभर चर्चेत असलेल्या वाझे प्रकरण, हप्ता वसुली आणि लेटर बॉम्ब प्रकरणाने उलथापालथ सुरू असल्याने मुंबई या राजकीय भूकंपाचा केंद्रबिंदू ठरला आहे. राज्याच्या गृहमंत्र्यानेच दरमहा शंभर कोटीच्या वसुलीचा आदेश दिला असल्याचे पत्र हा ठाकरे सरकारला ‘गोत्यात’ आणणारा विषय ठरत आहे. या राजकीय भूकंपाच्या पार्श्वभूमीवर केंद्र सरकारचा ‘टोल नाका’ मुक्तीचा निर्णय झाकोळला गेला आहे. वाहनधारक, वाहतूकदार, सहप्रवासी यांच्याकडून वेळोवेळी टोल नाक्याच्या विरोधात विरोध उसळून आलेल्या घटना पहायला मिळतात. टोल नाक्यावरच्या गैरसोयी, टोल कर्मचाऱ्यांची अरेरावी, टोल नाका परिसरातील स्थानिकांचे प्रश्न यासंदर्भात तोडफोडीच्या हिंसक घटना देखील पहायला मिळतात. या पार्श्वभूमीवर टोल नाकामुक्त सीसीटीव्ही कॅमेराच्या सहाय्याने अद्ययावत यंत्रणेद्वारे आपल्या बँक खात्यातून पथकर वसूल करणारी पद्धत सरकार अवलंबित आहे. नेहमीच संघर्षाच्या रोषाला ‘खळ खट्याक’ संस्कृतीमुळे बळी पडणारे टोल नाके आणि सरकारची पथकर वसुली हे वाचणार आहेत. एव्हढ्या महत्वपूर्ण निर्णयाकडे मात्र सद्य परिस्थितीतील राजकीय घडामोडींमुळे डोळेझाक झाली असल्याचे दिसत आहे.

टोल नाक्यावर पथकर भरण्यासाठी रांगा लावून प्रतीक्षा करावी लागते हा नेहमीचा कटकटीचा विषय ठरतो. याबरोबरच वाहनधारक आणि टोल कर्मचारी यांच्यातील नेहमीचा शाब्दिक संघर्ष यापासून आता सुटका होणार आहे. मात्र याबरोबरच हजारो टोल कर्मचाऱ्यांच्या उपजीविकेवर आता गदा येणार आहे. याबरोबरच टोल नाक्याच्या अवतीभवती स्थिरावलेली छोटी दुकाने, हॉटेल्स, धाबे यांच्या व्यवसायावर आता परिणाम होणार आहे. एकतर रस्त्यांची बांधणी आणि विस्तारीकरणाने अनेक गावांच्या बाजारपेठा स्थलांतरित झाल्या आहेत. उड्डाणपुलामुळे अनेक गावे आर्थिक विकासाच्या नकाशावरून लुप्त होत आहेत. वाहतुकीची रहदारी वळविण्याच्या प्रयत्नात बाह्यवळण रस्त्यांमुळे गावांच्या उद्योग-व्यवसायावर परिणाम होत आहे.

आता गावाच्या अर्थकारणाला हातभार लावणारे छोटे मोठे व्यवसाय, गावाची बाजारपेठ ही टोल नाका परिसरातच वसलेली दिसत आहे. टोल वसुलीच्या नव्या प्रणालीमुळे या अर्थकारणाला फटका बसणार आहे. जर टोल साठी वाहने नाक्यावर थांबणारच नसतील तर या व्यवसाय कसा होणार ? शासनाने ग्रामीण अर्थकारण आणि विकासाचा गांभीर्याने विचार करणे गरजेचे आहे. केवळ पथकर वसुली अधिक काटेकोर करण्याच्या प्रयत्नात ग्रामीण अर्थकारणाला धक्का बसवून चालणार नाही. शहर आणि महानगरांच्या जवळपास असणाऱ्या टोल नाक्याबाबतची स्थिती वेगळी असू शकते. मात्र छोट्या व्यवसायांची परिस्थिती सगळीकडे सारखीच आहे.

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

• बालपणी आई-वडिलांकडे भोकाड पसरून हट्ट करीत पाहिलेल्या पहिल्या सिनेमा पासून आपल्या आयुष्याला घट्ट चिटकून राहते ती सिनेमा सृष्टी.
• बालपणातच सिनेमाविषयी आकर्षण तयार होतं अन् वय वाढत जातं तसं ते आकर्षणही वाढत जातं.
• शाळेत मधल्या सुट्टीत दप्तरात दडवून ठेवलेले नायक-नायिकांच्या फोटोंचा संग्रहाबरोबरच फिल्मच्या तुकड्यांचा संग्रह देखील महत्वाचा असायचा.
• बालपणी फिल्मचे तुकडे गोळा केले नाहीत असा माणूस अभावानेच सापडेल.
• आता यूएफओ तंत्रामुळे ना फिल्मची रिळे तयार होतात ना मोठ्या प्रोजेक्टरची आवश्यकता भासते.

सिनेमा हा फक्त भारतीयच नाही तर जगातल्या प्रत्येक माणसांच्या जीवनातील अविभाज्य भाग बनलेला आहे. फार इतिहासात डोकावून पाहण्याची आवश्यकता नाही. अगदी आपल्या बालपणापासून बघितलं तरी पुरेसे आहे. आयुष्यात पहिल्यांदाच पाहिलेला सिनेमा, त्याची ष्टोरी नाही आठवणार, नायक-नायिका देखील आठवणार नाहीत. पण सिनेमाचं नाव नक्कीच लक्षात असते. घरातील वडील धाऱ्यांनी आठवणीने सांगितलेला आपला धांगडधिंगा पुढे आयुष्यभर आपला तोंडपाठ असतो. तर अश्या सिनेमा नावाच्या जादूशी आपली घट्ट मैत्री होते ती साधारणतः वयाच्या १०-१२ वयापासून. शाळेतील मित्रांकडून गयावया करून जमवलेल्या फिल्मच्या तुकड्यांपासून ही मैत्री सुरू होते.

सर्वात जास्त फिल्मचे तुकडे आपल्याजवळच असावेत या इर्षेपोटी शाळेत-वर्गात ‘दोस्ती-दुश्मनी’चे नाट्य देखील घडते, प्रसंगी मारामारी देखील होते. फिल्मचे तुकडे मिळविण्यासाठी बाल वयाला शोभेल असा ‘काळाबाजार’ करायला देखील आपण मागेपुढे पहात नाही. फिल्मचे तुकडे मिळविण्यासाठी सिनेमा थिएटरच्या अवतीभवती चकरा मारण्यात शाळेला दांडी मारली जायची. शहरात ‘थिएटर’ असल्याने शहरी मुलांना वर्षभर फिल्मचे तुकडे मिळायचे. पण अर्धशहरी अथवा ग्रामीण भागातील मुलांना या फिल्मच्या तुकड्यांसाठी वर्षभर वाट पहावी लागायची. गावच्या जत्रेत येणाऱ्या ‘टुरिंग टॉकीज’मुळे ही तहान भागविली जायची.

जत्रेत टुरिंग टॉकीज आल्या की जवळपास महिनाभर त्यांचा मुक्काम असायचा. याकाळात शाळेला बुट्टी मारून फिल्मच्या तुकड्यांच्या शोधात ‘टोळी’ने जाण्यात मजा यायची. पहाटे शो संपल्यानंतर तंबूतच झोपलेल्या कर्मचाऱ्यांना जाग यायच्या अगोदर म्हणजेच सकाळी ९ ते ९.३० वाजण्याच्या सुमारास कनातीचे कापड उचकटून हळूच तंबूत प्रवेश मिळवायचा अन् मग प्रोजेक्टरच्या पत्र्याच्या शेड पर्यंत दबकत चोरपावलांनी जाऊन रिळचे तुकडे गोळा करायचे. एकदा काम फत्ते झाले की तिथून सुम्बाल्या करायचा. पकडले गेलोच तर एकतर गपगुमान मुस्काटात खायची, चड्डीत खोचलेले फिल्मचे तुकडे परत करायचे किंवा मोठ्याने भोकाड पसरून गोंधळ उडवून पसार होण्याचा प्लॅन बनवायचा. हे तंत्र वापरावे लागायचे.

फिल्मचे तुकडे गोळा करण्यातही ‘स्मार्ट वर्क’ असायचे. टुरिंग टॉकीजच्या सफाई कामगारापासून कोणाचीही दोस्ती करायची. अन् मग त्याच्याकडून गोडीगुलाबीने फिल्मचे तुकडे मिळवायचे. पण हे काम खूपच वेळ खाणारे आणि ‘शान के खिलाफ’ असायचे. पण काहीही करून फिल्मचे तुकडे गोळा करण्यासाठी या तंत्राचा देखील वापर करावा लागायचा. यात प्रोजेक्टर चालवणारा ऑपरेटर महत्वाचा असायचा. त्याच्याशी दोस्ती करायची म्हंटल्यावर त्याने सांगितलेली किरकोळ कामेही प्रसंगी करावी लागायची. विडी, सिगारेट, तंबाखू आणून देणे, चहाची ऑर्डर सांगायला जाणे अशी ती कामे असत.

आधुनिकीकरणाच्या लाटेत सिनेमाचे तंत्र देखील बदलले. एकेकाळी लाखों रुपयांची गुंतवणूक करून खरेदी करावी लागणारी फिल्मची रिळे, त्यावरची अमेरिकेत जावून करावी लागणारी प्रोसेस आणि मोठमोठे फिल्म प्रोजेक्टर आता सर्व कालबाह्य झालेत. छोट्या शहरातूनही मल्टिप्लेक्स उभारलेत. यूएफओ तंत्राने सॅटेलाईटद्वारे चित्रपट प्रदर्शित करण्याचे तंत्र विकसित झाल्याने आता प्रोजेक्टरचा जमाना संपला आहे. ऍप्स आणि चॅनल्सच्या माध्यमातून चित्रपट आता तुमच्या घरात पोहोचला आहे. त्यामुळे थिएटरची गर्दी ओसरली आहे तर जत्रेची उत्सुकता संपल्याने ‘टुरिंग टॉकीज’ची सद्दी संपली आहे. मुलांना देखील इलेक्ट्रॉनिक खेळणी आणि कॉम्प्युटर गेम्सचे वेड लागल्याने फिल्मचे तुकडे गोळा करण्याचा छंद कसा लागणार .? आता ह्या सगळ्या अडगळीतल्या आठवणी ठरल्या आहेत.

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

• दरवर्षी प्रमाणे ७ फेब्रुवारी पासून व्हॅलेन्टाईन वीक सुरू झालाय. पहिलाच ‘रोझ डे’ असल्याने दिवसभर फुल विक्रेत्याकडे गुलाबाचा भाव वधारलेला दिसला.
• रोमन परंपरेतील हा प्रेम व्यक्त करणारा उत्सव जेंव्हा ख्रिश्चन धर्मियांनी धार्मिकतेने स्वीकारला त्यानंतरच हा उत्सव जगभर पसरला.
• भारतात ब्रिटिश राजवटीचा पाया भक्कम होवू लागला त्याच काळात म्हणजेच १८०० सालाच्या प्रारंभीच्या दशकात धर्म प्रसारासाठी भारतात आलेल्या ख्रिश्चन मिशीनरीच्या माध्यमातून ‘व्हॅलेन्टाईन डे’ हा उत्सव भारतीयांना माहीत झाला.

याचा अर्थ प्रेम व्यक्त करणारा उत्सव किंवा ती प्रकटिकरणाची भावना वैदिक धर्मात अथवा हिंदू तसेच इतर धर्मात नव्हती का ? तर होती. पण ब्रिटिशांनी आणि ख्रिस्ती धर्मप्रसारकांनी ‘संत व्हॅलेन्टाईन’ यांच्या आत्मबलिदानाचा उदोउदो करण्यामागे धर्मप्रसार एव्हढेच कारण असल्याने ब्रिटिशांची ज्या-ज्या देशात राजवट होती,त्या-त्या देशात धर्मप्रसारकांनी संत व्हॅलेन्टाईन यांच्या बलिदानाचा उत्सव म्हणून ‘व्हॅलेन्टाईन डे’ साजरा करण्याला धार्मिक अधिष्ठान देत त्याचे धार्मिक सणात रूपांतर करण्याचा प्रयत्न केला. यापाठीमागे केवळ मुक्त स्वातंत्र्याचा गवगवा करीत अधिक प्रमाणात धर्मांतर घडवून आणणे हाच हेतू असावा. याबरोबरच इतर धर्माच्या तुलनेत आपला धर्म किती समतावादी आणि मानवतावादी आहे हे ठसविण्याचा देखील प्रयत्न असावा.

पण खरी गंमत अशी आहे की, ब्रिटिशांच्या जोखडातून मुक्त होत स्वातंत्र्य मिळविलेल्या लोकशाही पुरस्कृत भारत देशात व्हॅलेन्टाईन डे साजरा करण्याचे अलीकडच्या काळात म्हणजेच वीस-पंचवीस वर्षांपूर्वी पासून ‘पेव’ फुटले आहे. याला कारण जागतिकीकरणाच्या रेट्यात होणारे संस्कृती प्रदूषण हे असावे. पाश्चात्य जीवनपद्धती अंगिकारली की जगाच्या पाठीवर कुठेही आपण स्वीकारले जावू शकतो हा बुद्धिभ्रम असे परकीय संस्कृतीची भलावण करणारे उत्सव साजरे करायला भाग पाडतो.

गेल्या पंधरा-वीस वर्षांपासून या प्रेमदिवसाच्या सादरीकरणाचा फोलपणा अधिक गडदपणे समोर येवू लागला आहे. आता एकविसाव्या शतकात माणूस धर्म आणि त्याचं पावित्र्य बाजूला ठेवून उत्सव साजरे करताना दिसत आहे. अश्या काळात सर्वच प्रकारच्या सार्वजनिक उत्सवावर सामाजिक सलोख्यासाठी नियंत्रण ठेवावे लागणार आहे. मग संत व्हॅलेंटाईनच्या नावावर होणारा प्रेमाचा उच्छाद तरी आपण सहन का करायचा ?

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.

• २० फेब्रुवारी १८१८ मध्ये सोलापूर जिल्ह्यातील त्याकाळी माढा तालुक्यात असलेल्या आष्टी (सध्या मोहोळ तालुक्यात) येथे ब्रिटिशांबरोबर झालेल्या युद्धातील पेशवाईच्या दारुण पराभवाची अनेक कारणे आहेत.
• ज्या दुसऱ्या बाजीरावाला ‘पळपुटा’ हे विशेषण इतिहासाने बहाल केले ते हेच आष्टीचे मराठेशाहीचे शेवटचे निकराचे युद्ध.
• अंतर्गत कलहाने जर्जर झालेल्या पेशवाईत बंडाळी माजल्यानंतर ठिकठिकाणी होणाऱ्या उठावांना सैनिकी बळ देवून मराठेशाहीचे पतन करणारे हे शेवटचे युद्ध, ज्या युद्धानंतर फक्त मराठेशाहीच नाही तर सारा देश पारतंत्र्यात गेला तेच हे आष्टीचे युद्ध.
• ‘फोडा आणि झोडा’ या कुटनीती बरोबरच या युद्धात मराठेशाहीची कर्दनकाळ ठरली ती ब्रिटिशांची ‘गॅलिपर’ गन.
• दोनशे वर्षांपूर्वी आष्टीत घडलेल्या मराठेशाहीच्या पानिपतचा नव्याने अभ्यास मांडणे म्हणजे इतिहासाचे पुनर्विलोकन करणे ठरू शकते.

आष्टीच्या लढाईतील मराठेशाहीच्या पराभवाची कारणमीमांसा अतिशय तटस्थतेने शोधणे गरजेचे झाले आहे. मुळातच त्याकरिता मराठेशाहीचे राज्यशकट चालविणाऱ्या ‘पेशवाई’तील अंतर्गत कलह, बेदिली आणि तिजोरीतील खडखडाटामुळे वाढलेली लूटमार ही कारणे दुसरा बाजीराव पेशव्यांच्या विरोधात बंडाळी माजविण्यासाठी प्रमुख कारणे ठरली होती. त्यातच आत्तापर्यंतच्या पेशव्यांच्या तुलनेत पराक्रमी नसलेला दुसरा बाजीराव सत्तास्थानी बसणे हे एक मराठेशाहीतील बेदिलीचे प्रमुख कारण बनले असावे.

मराठेशाहीतील बंडाळीने उग्ररूप धारण करायला सुरुवात केली ती साधारणतः ऑक्टोबर १८१७ पासून. ब्रिटिशांनी याच संधीचा फायदा घेत बंडखोरांना सैन्यबळ, दारुगोळा आणि रसद पुरविण्यासोबतच सत्तांतराचे आमिष दाखविले. ब्रिटिशांचे सैन्य ताकदवान बनले होते, स्वदेशी सत्तेतील बेदिली हे प्रमुख कारण असले तरी ब्रिटिशांची स्वयंशिस्त आणि आधुनिकतेचा पुरस्कार हे देखील ब्रिटिश सैन्य ताकदवान बनण्याची कारणे होती. त्यातही ब्रिटिश सैन्यात नव्याने समाविष्ट झालेली ‘गॅलिपर गन’ ही प्रमुख ताकद बनली होती.

१७४० सालात ब्रिटिशांनी युरोपात वसाहतवादी युद्धात यशस्वी वापर केलेली ही भारतात आपले वर्चस्व वाढविण्यासाठी आणली तीच मुळात १८०० सालात. त्यामुळेच याकाळात देशी राजवटी विरोधात ब्रिटिश वरचढ होताना दिसतात. ही गॅलिपर गन म्हणजेच छोट्या आकाराची तोफ अवघी ६० पौंड वजनाची आहे. तर ती एका घोड्याच्या मदतीने सहजतेने ओढून नेता येते. कॅरेजसह तिचे वजन फक्त ६०० पौंड एव्हढे होते. अत्यंत वेगवान हालचालीत दिशा बदलून प्रखर मारा करण्यात सक्षम असणारी ही गॅलिपर गन आष्टीच्या लढाईत मराठ्यांचा कर्दनकाळ ठरली.

तर ऑक्टोबर १८१७ पासून बंडाळीने त्रस्त झालेल्या दुसऱ्या बाजीरावाला ९ जानेवारी १८१८ मधील भीमा-कोरेगावच्या युद्धात नामोहरम करीत ब्रिटिशांनी त्याला पुण्यातून हुसकावून लावले. सातारच्या छत्रपतींकडे सैन्याची कुमक मागायला आलेल्या दुसऱ्या बाजीरावाच्या मागावर ब्रिटिश होते. सतत ब्रिटिशांना चुकवत त्यांच्यावर छुपे हल्ले करीत निघालेला दुसरा बाजीराव आणि मराठ्यांचा शेवटचा सेनापती बापू गोखले हे आष्टी येथे मिळाले. त्यांच्या मागावर असलेला ब्रिटिश ब्रिगेडियर स्मिथ आणि त्याची रेजिमेंट कंपनी यांचा सामना २० फेब्रुवारी १८१८ मध्ये याच मैदानावर झाला. उजव्या बाजूला भीमा नदी तर डाव्या बाजूला ओढा असलेल्या या जंगलात गनिमी काव्याने लढणाऱ्या सेनापती बापू गोखले यांच्यावर आणि त्यांच्या मूठभर मावळ्यांवर गॅलिपर गनचे गोळे बरसले. बापू गोखले धारातीर्थी पडले ही खबर समजल्यावर युद्ध सोडून दुसरा बाजीराव घोड्यावर मांड ठोकून पळाला. मराठा सैन्य सैरभैर झाले अन् ब्रिटिशांनी आष्टीचे युद्ध जिंकले. या युद्धानंतरच भारतावर युनियन जॅक फडकून ब्रिटिशांचा एकछत्री अंमल सुरू झाला. जेंव्हा सैन्यदल अत्याधुनिक शस्त्रांनी सज्ज होते तेंव्हा पराक्रमी शत्रूला देखील नामोहरम करता येते हेच यातून सिद्ध झाले. या इतिहासाचे अतिशय तटस्थतेने पुनर्विलोकन होणे यासाठीच गरजेचे आहे.

:- मुकुंद मधुकर हिंगणे.